مصاحبه با آقای محمود موسوی
عظیمی: جناب آقای موسوی! با نیما چگونه آشنا شدید؟
در
دهه سی بود که با محفل روشنفکری و هنرمندان آشنا شدم منجمله با حسن
قائمیان که در آن سالها در کافه فردوسی، میز خاص خودش را داشت، می آمد و
می نشست. کتابی منتشر کرده بود بنام، یادداشت های پراکنده از صادق هدایت.
در این کتاب مقالاتی هم از این و آن جمع آوری کرده بود منجمله شعری از
نیما. بعد منو مسئول توزیع این کتاب کرد یعنی با هم قراردادی بستیم که من
این کتابها رو ببرم و به افرادی که در این کتاب اثری دارند برسونم و در
نهایت دستمزدی به من بدهد. یکی از کسانی که من باید می رفتم و این کتاب
رو به ایشون می رسوندم نیما بود که آشنایی من با نیما از همین جا شروع شد.
من کتاب رو بردم در همون تجریش، کوچه اسدی، که اون موقع اسمش کوچه فردوسی
بود و بعد در زدم. شراگیم درو باز کرد و من خودمو معرفی کردم. منو بردن تو
اتاقی و بعد نیما با عبایی که رودوشش بود، اومد و نشست و من کتابو که دادم
ایشون راجع به هدایت یه شمه ای گفت که بله ما با ایشون همکار بودیم در
مجله موسیقی و شروع کرد بطور افسانه ای یک مطالبی را راجع به هدایت گفتن و
بعد ربطش داد به تاریخ تبرستان و تاریخ مازندران. یک ساعتی برای من از این
قضایا گفت که من اصلاً شیفته اون نوع بیان و اون حرف زدن آرام این پیرمرد
شدم. بعد از آن دو بار هم من، یک بار با اخوان و یک بار هم با اسماعیل
شاهرودی، رفتیم خدمت نیما. بعد هم که در شعر و هنر من نه ادعای شعری دارم،
نه خود را شاعر می دانم. من به قول اخوان ( مرثیه خوان دل دیوانه ی
خویشم). گاهی قلم اندازی چیزی می نویسم ولی مرگ این پیرمرد منو آنچنان تحت
تاثیر قرار داد که من اون شعری که در اندیشه و هنر چاپ شده، در همون سال
1338، اون شعر رو ساختم و بعد از آن سعی کردم که بیشتر آثار نیما را
بخوانم. هر چه نوشته از ایشان به دستم می اومد می خوندم و می گرفتم و
خلاصه یکی از مریدان سرسخت این بزرگمرد شدم.
عظیمی: بجز نیما با کدام یک از شاعران و هنرمندان ارتباط نزدیک داشته اید؟
موسوی:
در اون دوره از زندگی ام با احمد شاملو، اخوان ثالث، نصرت رحمانی، اسماعیل
شاهرودی، یدالله رویایی، منوچهر شیبانی، پرویز شاپور، فروغ فرخزاد، حسن
قائمیان و منوچهر آتشی رفت و آمد نزدیک و دوستانه داشته ام.
عظیمی: با توجه به تحصیل شما در رشته باستان شناسی، در آن سالها چه کسانی استاد شما بودند؟
در
سال های 1335-36 که من دانشجو شدم. یعنی سال 37 وارد دانشکده ادبیات شدم
و در رشته باستان شناسی شروع به تحصیل کردم. استادهایی که ما داشتیم
علینقی وزیری بود. سیمین دانشور که دانشیار استاد وزیری بود. دکتر عزت
الله نگهبان که استاد مستقیم ما بود و بعد درسهای اختیاری داشتیم با دکتر
محسن هشترودی، که از دانشکده علوم می اومد دانشکده ادبیات برای تدریس
تاریخ و هنر و کلاس فوق العاده پرشور و پراحساسی داشت و دانشجوها از رشته
های مختلف جمع می شدند و ایشون دو بار در سر کلاس، یکی هنگام یادآوری از
برادرش مرحوم ضیای هشترودی و یکی هم صادق هدایت، گریه کرد و همه را تحت
تاثیر قرار داد. بعد ضمن اینکه تحصیل می کردم، خب تو مجلات هم کار می کردم
و ضمنا در رادیو هم شروع کردم به برنامه نویسی. برنامه ای داشت رادیو بنام
برنامه جوان و من هم اون بخش باستان شناسی اش رو تهیه می کردم و می دادم
اجرا می شد.
بعد هم محشور بودم با دوستان شاعر و هنرمندم. تا اینکه به
یکباره موقعیت کار اداری و کار صحرایی و بیابان رفتن های متعدد، اصلا منو
بکلی از شعر و هنر و دوستان شاعر و اینا جدا کرد. من علاقه قلبی ام اون
جمع بود و اون شخصیت ها بودن و اون محفل ها بود ولی بکلی از اون قافله
بدور افتادیم.
-------------------------------
ع ـ در وصیت نامه ی
نیما آمده است که علاوه بر نظارت دکتر معین، می توانند جنتی و جلال هم
باشند. به شرطی که با هم باشند. حتی نمی گوید که اگر یکی هم بود اشکالی
ندارد، انگار که جفتشان باید مراقب همدیگر باشند و این خیلی عجیب است. با
توجه به اینکه جنتی در معرفی نیما بسیار کوشید، ولی سلیقه ی شعری شاملو به
عنوان یک شاعر می توانست در معرفی آثار نیما بسیار موثر باشد. چون با همه
ی زحماتی که طاهباز در این راه کشید، ولی می بینیم که بسیار غلط دارد.
م ـ برای اینکه شاعر نبود و شعر نیما را آنچنان درک نمی کرد
ع
ـ بسیاری از جملات را غلط نوشته اند، حتی علامت گذاری های ایشان هم اشتباه
فراوان دارد. این غلط ها را من لیست کرده ام و یکی از مباحث مهم در رابطه
با شعر نیما، شیوه ی خوانش شعر اوست. ما یکی از مشکلاتی که در عدم ارتباطِ
هم نسل فعلی و هم نسل قبل با شعر نو داریم، این است که نتوانستیم درست
خوانی را به نسل جدید آموزش بدهیم و این بدخوانی مسلماً ارتباط را ضعیف
خواهد کرد و مفهوم را به شکل درستی القاء نمی کند و اینها از مشکلاتی است
که باعث ضربه شده و می تواند از منظر آسیب شناسی مورد بررسی قرار بگیرد.
به هر حال کار به دست آقای طاهباز افتاد و ایشان هم سعی کرد که یک تنه عمل
کند.
م ـ درست است. برای اینکه شراگیم با این کار، راه را برایش باز
کرد و این اشعار را در اختیار طاهباز قرار داد. به امید اینکه با طاهباز،
دو نفری اینکار را انجام دهند. شراگیم را در سازمان میراث فرهنگی دیده
بودم که گفت: طاهباز بر سر من کلاه گذاشت.
ع ـ نه. شراگیم به فرانسه
رفته بود و طبیعتاً آثار نیما در اختیار طاهباز قرار گرفت و ایشان هم برای
خوانش این آثار زحمت کشیدند و زحماتشان قابل تقدیر است ولی می توانست کار
به شکل بهتر و شایسته تری انجام بشود.
م ـ یک مقدار صداقت در کار نبود.
ع ـ گویا شما با یدالله رویایی هم ارتباط داشته اید؟
م
ـ بله، ما اون موقع با رویایی در محفل کافه فردوسی بودیم. خیلی ها بودند.
یدالله رویایی، برادرش حبیب رویایی، پرویز شاپور، نصرت رحمانی، حسن
هنرمندی و حسن قائمیان هم بودند. اینها در آن محفل کافه فردوسی با ما
بودند. آنجا با هم بیشتر بودیم و با هم زندگی می کردیم.
ع ـ ظاهراً بعدها ارتباط رویایی با نیما قطع شد.
م ـ بله، ارتباطش قطع شد و خودش داعیه ی مکتب داری کرد.
ع
ـ یک جمله ای در رابطه با نیما و رویایی وجود دارد که قابل تامل است.
رویایی می گوید که (ما در یوش بودیم و نیما نزد من اعتراف کرد که شعر در
من تمام شده است) و چون تنها رویایی از آن حضور دو نفره بازمانده است،
راوی این مطلب شده است و گویا او از بیان این جمله، قصد مصادره ی شعر به
نفع خود را دارد. هرچند که نیما بعد از این زمان هم شعرهای درخشان تری
سرود. در اسناد نیما آمده است که رویایی در میانه ی شکار، از نیما در باره
شعر می پرسد و نیما که در طبیعت وحشی مازندران، تنها به شکار فکر می کرد
به او گفت که: اینجا فقط صحبت شکار است و شعر در اینجا تمام شده است و
اینجا دیگر از شعر صحبت نکنید.
م ـ باید این اسناد در جایی منعکس شود
و نباید اجازه داد تا حرف این پیرمرد ضایع شود. ایشان کاری کرد به قول
اخوان کارستان، که چیز کمی نیست.
ع ـ البته باید گفت که بسیاری از
ابعاد شخصیتی و آثار نیما هنوز ناشناخته مانده است. خودش در شعری می گوید
که: (از بر این بی هنر گردنده ی بی نور ـ هست نیما اسم یک پروانه مهجور) و
واقعاً این هجرانی هنوز هم ادامه دارد و امروز هم علاوه بر نسل نو، حتی می
توان گفت بسیاری از کسانی که داعیه ی شاعری دارند و بسیار پر سروصدا
هستند، واقعاً آثار نیما را به تمامی نخوانده اند. و هنوز نیمای نمایشنامه
نویس، داستان نویس، تاریخ ادبیات نویس، سبک شناسی نویس و ادبیات ولایتی
نویس و نقاد ناشناخته مانده است. ما حتی اسنادی از نیما در دست داریم که
ایشان دستور زبان فارسی را نقد کرده اند و در حاشیه ی کتب درسی آن زمان،
مطالبی عنوان نموده اند. متاسفانه بخشی از آثار و اسناد ایشان مفقود شده و
اثری از آن در دست نیست. به همین خاطر همانگونه که در سخنرانی بزرگداشت
یکصدمین سال تولد نیما در سازمان یونسکو گفته ام، ما نیازمند مرکز ملی
نیما شناسی هستیم تا کلیه آثار نیما جمع آوری و به شکلی شایسته عرضه شود.
م
ـ بله. باید گفت که متاسفانه کسی نمانده است جز تعدادی انگشت شمار. اینها
را نسل جدید یا آگاه نیستند یا نمی شناسند و یا از نسل نیما بریده اند.
ع
ـ شاید در این میانه خودمان هم مقصر باشیم هر چند که شکاف های اجتماعی هم
به این معضل دامن زده است. ولی این ها نمی تواند بار مسئولیت نسل قبل را
کم کند.
م ـ بله، کم نمی کند. ما خودمان کنار نشستیم. البته من کسی
نیستم که مدعی باشم، مراد آنهایی که در محور شعر و هنر معاصر بودند، عقب
نشستند و گوشه گرفتند و ارتباطی ایجاد نکردند. در این میان هم شارلاتانیزم
و قضایایی که بعدها ایجاد شد، همه دست بدست هم داد و این پیوندها را بکلی
قطع کرد.
ع ـ با این همه فکر می کنم که هنوز هم دیر نشده است. من نزدیک
به بیست سال هست که در این حوزه در حال تحقیق هستیم و سعی کرده ام حداقل
بسیاری از خاطرات و روایات غیرمکتوب مربوط به نیما را جمع آوری کنم. باید
گفت که یکی از مشکلاتی که در شناخت شعر و شاعر داریم عدم شناخت کافی از
این افراد است و امروز بسیاری از گره های شعری در شناخت شاعر و روزگار او
گشوده می شود و ما در این باره کاری انجام نداده ایم. متاسفانه ما
نتوانسته ایم چند مثلاً شاملو شناس و یا حافظ شناس، نیما شناس و یا متخصص
از هر یک از شخصیت های فرهنگی و ادبی داشته باشیم و کارهای انجام شده
بسیار تکراری، روبنایی و یا غلط است و دائماً این اشتباه تکرار می شود و
این ضرورت وجود دارد که هر کس بر اساس توان و علاقمندی خود این شخصیت ها
را بشناسد و بشناساند. بطور مثال دیروز سالگرد خاموشی نیما بود و متاسفانه
هنوز بسیاری نمی دانند که تولد و مرگ نیمای معاصر در چه روزی و چگونه بوده
است و بسیاری از ابهام های دیگر. چرا در کنار نام نیما، نام علی اسفندیاری
نوشته می شود؟ بر اساس کدام سند و چرا باید این نام تکرار شود و از کجا
این نام تولید شده است؟ نیما هرگز علی اسفندیاری نبوده است.
من دیروز
از خانم دکتر سیمین دانشور پرسیدم که: آن زمانی که نیما خاموش شد، چرا در
فردای آن روز دفن شد و او گفت که نمی دانم. ما هنور علت این تاخیر یکروزه
در خاکسپاری نیما را نمی دانیم. آیا منتظر بستگانی از نیما بوده اند و یا
در حال بررسی بردن جنازه به یوش بودند. با توجه که بیش از چهل و چند سال
از خاموشی نیما نگذشته است، هنوز کسی این تاخیر را پاسخی درخور نداده است.
چون می دانیم که نیما در ساعات اوایل صبح خاموش می شود و غروب همان روز،
شاملو جهت عکس برداشتن از جنازه ی نیما، به سراغ هادی شفائیه عکاس می رود
و صبح فردا او را در امام زاده عبدالله به خاک می سپارند. و یا اینکه احمد
رضا احمدی می گوید: (وقتی نیما مُرد، برای تشییع جنازه پنج نفر بودیم.
احمد شاملو، هوشنگ ابتهاج، سیاوش کسرایی، من و همشاگردی ام که آن موقع،
محصل بودیم). و شما این گفته را تکذیب می کنید و می گویید که تعداد بیشتری
در تشییع جنازه حضور داشتند. ما هنوز از مراسم تشییع جنازه ی نیما، گزارشی
نداریم.
م ـ اصلاً من راجع به ترحیمش هم اطلاع ندارم که آیا ترحیمی
گذاشته شد یا نه. آیا در منزل نیما مراسمی برقرار شد، چون من در همه ی این
جریانات نبودم. ولی در روز تشییع جنازه اش، نه شعری خوانده شد و نه مراسم
خاصی برگزار شد. حرف این بود که اینجا به امانت گذاشته می شود و خیلی زود
او را طبق وصیت نامه اش، به یوش منتقل می کنند.
ما آنجا که بودیم،
قبری کنده شد و جنازه گذاشته شد و قبر پوشانده شد و آمدیم در یکی از ایوان
های امام زاده عبدالله. صندلی چیده بودند و نشستیم و یک پذیرایی مختصری
شده بود و چای داده بودند. بعد هم آنهایی که با ماشین شخصی آمده بودند
رفتند و آنها که با اتوبوس آمده بودند، برگشتند به شهر. در حالی که در
مراسم نیما باید شعر خوانده می شد، خطابه ایراد می شد و حداقلش آل احمد
صحبت می کرد، که هیچکدام انجام نشد. در منتهای سکوت و خاموشی برگزار شد.
ع ـ هنرمندان مراسمی در تجلیل و بزرگداشت نیما انجام دادند؟
م
ـ یادم نیست. ولی اولین تجلیل از نیما را مجله اندیشه و هنر با انتشار یک
ویژه نامه در فروردین ماه 1339 انجام داد و گرداننده اصلی ویژه نامه ی
اندیشه و هنر، بهمن محصص بود و طرح های گرافیکی مجله را او انجام داده
بود. در این مجله آثاری از اخوان ثالث، پرویز داریوش، دکتر غلامعلی سیار،
فروغ فرخزاد، نکیتا خواهر نیما و ... چاپ شده است و در بخش ارمنی مجله هم
به معرفی نیما و شعرش پرداخته شده است.
ع ـ از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید سپاسگزاریم و برای شما آرزوی سلامتی و بهروزی می نمائیم.
محمد عظیمی
دی ماه 1385
