شعر همام تبریزی در محافل ادبی و فرهنگی شیراز /دکتر محمود عابدی *
همام الدین محمد بن علاء تبریزی (636-714 ق)، صوفی عالم و معاشر صاحب دیوان شمس الدین جوینی(مقتول 683ق)، از شاعران معروف آذربایجان و میراث دار قطران تبریزی است.
دیوان او، شامل اشعاری به فارسی و عربی و در قالبهای گوناگون، باقی است و به همت زنده یاد دکتر رشید عیوضی تصحیح و طبع شده است.
رابطة همام تبریزی با گروهی از بزرگان عصر خود، مانند شمس الدین جوینی و فرزندش شرف الدین هارون، و علامه قطب الدین شیرازی، سفر او به روم در ملازمت صاحب دیوان، خوانده شدن شعر سعدی در مجالس سماع خانقاهیان تبریز و سقّایی سعدی و نسبت او به «سلاسل جوانمردان» از جملة فوایدی است که از شعر همام بر می آید.
همروزگاری همام با سعدی، شهرت و مقام سعدی در شاعری و رابطة مستقیم همام با بعضی از ممدوحان او، بخشی از شعر همام را تحت تأثیر سخن شیخ قرار داده است؛ اتفاقی که دربارة شعر خواجو و حافظ، و سلمان ساوجی و حافظ، با نتیجه ای متفاوت افتاده است.اما احتمالاً اشارة شکوه آمیز همام در پایان یکی از غزلهای او را، در وزن و قافیه، با چند غزل سعدی، نوعی معارضه و منافسة ادبی بدانند و در همان سالها (حدود 742 ق) با برابر نهادن نزدیک به پنجاه غزل از هر دو شاعر، مجموعة «معارضات»ی فراهم آرند.
اگرچه شعر همام، گاهی، در استواری زبان مانند سخن استادان قوی مایه نیست و از بعضی ظرایف و دقایق بلاغی ادیبان نیز خالی است، و گویی به گفتة نویسندة مقدمة دیوانش «از آنجا که همّت بلند احرار است زادة وقت را به دست دایة روزگار بازگذاشتی و نظر از تحسین و تزیین و ترتیب آن برداشتی»؛ وقتی دریافتهای عرفانی او با سلامت زبان همراه شده، شعر او را به حدی از لطافت و تازگی رسانده است که دیوان او در محافل ادبی و مراکز فرهنگی قرن هشتم شیراز راه یابد و توجه نمایندگان شعر و ادب آن روز را به خود معطوف کند.
ورود مصراع هایی از شعر همام در غزل حافظ نشانة استقبال و پذیرش جامعة فرهنگی شیراز از شعر این شاعر تبریزی است. از نتایج این پیوستگی و داد و ستد فرهنگی است که، با اتفاقات گوناگونی که در عالم کتابت نسخه ها پیش می آید، غزلی از همام در دیوان سعدی وارد شده است؛ غزلی با مطلع:
در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم
بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم
این غزل را شمس الدین محمدبن دولتشاه شیرازی، معروف به شمس حاجی، که با احتمالی قریب به یقین دیوان شاعر را در اختیار داشته است، در سفینة خود (تدوین و کتابت 741ق) به نام همام آورده است، و در دو نسخة کهن و کهن ترین نسخه های شناخته شده از دیوان همام (مکتوب به سالهای 816 و 821ق) آمده است، و با بسیاری قرائن لفظی و معنوی نسبت آن به او تأیید می شود.
*استاد گروه ادبیات دانشگاه خوارزمی
@safinehyetabriz
