کاربرد مجازی کلمات/ اسماعیل امینی
سر سفرۀ ناهار ، مادر به فرزندش می گوید: مادر جان یک بشقاب دیگر می خوری؟
ما از این جمله مقصود آن مادر را می فهمیم که از فرزندش می پرسد ؛ آیا میل دارد که باز هم غذا بخورد؟
اما در جمله به جای غذا ، کلمۀ بشقاب آمده است که ظرف غذاست . ما می دانیم که بشقاب خوردنی نیست . هم چنین مادر ، فرزندش را " مادرجان " خطاب کرده است.
این نوع کاربرد کلمات در زبان، کاربرد مجازی است. یعنی کلمه در معنایی غیر از معنای اصلی به کار می رود.
مثلا وقتی به پدر سلام می کنیم او ممکن است در پاسخ بگوید: سلام بابا!
ما فرزند او هستیم اما او با نام خودش ما را صدا می زند. یا مثلا برای بیان توانایی نویسنده ای می گوییم که او قلم شیوایی دارد. یعنی "قلم " را به جای "نثر" به کار می بریم.
وقتی جوانی به خانواده اش خبر می دهد که در دانشگاه پذیرفته شده و اهل خانواده با خوشحال او را خانم دکتر و آقای مهندس ، خطاب می کنند در واقع عنوان آیندۀ او را به زبان می آورند.
میان معنای اصلی و معنای مجازی کلمات ارتباط منطقی هست.مثلا وقتی پدر به فرزندش می گوید: بابا ! معنای مجازی این کلمه با معنای اصلی آن ارتباط منطقی دارد، که ارتباط پدری- فرزندی است.
یا وقتی می گوییم یک بشقاب خوردم و مقصودمان غذا خوردن است ، بشقاب با غذا ارتباط منطقی دارد، که ارتباط ظرف و مظروف است.
به این ارتباط در اصطلاح بیانی " علاقه در مجاز " می گویند.
مثلا وقتی به پسر بچه ای خردسال می گویند: مرد خانواده! یعنی عنوان آیندۀ او را به کار می برند در اصطلاح بیانی می گویند که در این کاربرد ، مجاز به علاقۀ آینده (ما یکون) وجود دارد.
هم چنین ممکن است پدیده ای را با نام گذشته اش بنامند، مثلا وقتی مادربزرگ ، فرزند سالخورده اش را می بیند و می گوید : بچه ام آمد!
" بچه " نام گذشتۀ آن فرزند سالخورده است ، در این حال می گویند که مجاز به علاقۀ گذشته ( ما کان) وجود دارد.
علاقه در مجاز گونه های فراوانی دارد؛ مثلا : جزء و کل، علت و معلول، جنس و نوع، و نظایر اینها .
به هر حال در تمای گونه های مجاز ارتباط منطقی میان معنای اصلی و معنای مجازی کلمات وجود دارد، یعنی بدون ارتباط منطقی نمی توان کلمه ای را به جای کلمه ای دیگر به کار برد.
از میان انواع مجاز یک نوع آن مبتنی بر خیال است که به آن " مجاز به علاقۀ شباهت" می گویند. یعنی کلمه ای به دلیل شباهت مصداق آن به جای کلمه ای دیگر به کار می رود.
مثلا وقتی سعدی می گوید:
مه پاره به بام اگر برآید
که فرق کند که ماه یا اوست
" مه پاره" یعنی هلال ماه را به جای دلبر زیبارو به کار برده است و خود اشاره کرده است که علت آن شباهت این دو با هم است.
مجاز به علاقۀ شباهت آغازگر بحث گسترده ای است که در بیان آن را" استعاره" نامیده اند و موضوع نوشتۀ بعدی خواهد بود.
