شکار / اقبال مظفری
چه آمد آن شکاری سرگشته را که پیش عالم و آدم
مانند جان کوچک آهو
شیرین‌شیرین، مثل عسل توی غرفه‌های کوچک کندو
در کام خرس‌های همین حوالی نزدیک می‌رود؟
نگاه کن!
مردۀ مارا به کجا می‌برند
مرده خوارها که می‌برند و می‌درند و می‌خورند و بعد هم
چه بی صدا و بی کفن دفن می کنند و
استخوان مانده از ضیافت چرکین خنازیر را
بو می‌کشند.
می‌ورد به چنگ کرکس و ببر و پلنگ پیر
شیرین با جان کوچک آهو چی می‌کنند
این شغال‌ها و گرگ‌ها و کوسه‌ها
که دندان قروچه‌شان عصبِ ماه را خراش می‌زند؟
معنای جان کوچک آهو را
شیرینی عسل توی غرفه‌های کوچک کندو را
نفرین ماردان و خون سیاوشان را تا کی
لابلای شام غریبان و گرگ بیابان و
ماه آسمان بنویسیم؟
یا مثلاً از جناب رضا خان بپرسیم:
شما که مدرس را می‌کشید، ارانی را می‌کشید
و جان کوچک آهو را می‌خورید
وفی‌المجلس
این که چه آمد آن شکاری سرگشته را؟
یک بار هم برای خدا برویم قلم‌ها را برداریم و به جای علم‌ها
پرشالمان بگذاریم و توی کوچه‌ها و خیابان‌ها
راه برویم و داد بزنیم:
"که آن شکاری سرگشته را چه آمد پیش"؟
تهران – 15/ 7/ 91
#اقبال_مظفری
https://t.me/joinchat/AAAAAEKCF61dHmskkML-UA
ردپای شعر میرزا جعفر خامنه ای در بعضی از مطبوعات عصر مشروطیت/رضا همراز
گویند ز مرگ سخت تر چیزی نیست
باور منما که هست گویم بتو چیست
با مردم بد سرشت محشور شدن
سختست ز صد هزار ره مردن و زیست
اگر حمل بر تواضع و تفاخر نباشد ، بنده یکی از اوّلین کسانی بودم که کار نسبتاً مفصلی در مورد مرحوم میرزا جعفر نقوی خامنه ای ، شاعر متجدّد عصر مشروطه انجام داده و هر از گاهی در مورد ایشان یادداشتهایی را نیز قلمی می نمایم . بلکه این هم از یمن و برکت و کشف دیوان خطی ایشان بود که در سال 75 به توسط راقم این سطور انجام گرفت . از آن زمان تا به حال ، هر از گاهی در مطبوعات و یا در سایت های اینترنتی مطالبی در مورد صاحب ترجمه چنانکه مذکور افتاد نوشته می شود .
چندی قبل که بعضی از مطبوعات عصر مشروطیت را مطالعه می نمودم با اشعار دلنشین مرحوم آقا میرزا جعفر خامنه ای روبرو می گردیدم که سراسر وجود مرا شور و شعفی مضاعف در می گرفت . البته به غیر از مطبوعات ایران ، گاهی اوقات اشعار و مطالب ایشان در مطبوعات خارج از ایران نیز منتشر می شدند .از این رو با خود اندیشیدم که مطالب این روزنامه ها را فهرست وار بنویسم. اما قبل از تقدیم آنها شاید خالی از لطف نباشد که گذری کوتاه و شتابزده بر حیات علمی ، ادبی و سیاسی ایشان نیز داشته باشیم که یقیناً بعضی ها را مفید فایده خواهد بود .
بنا به شهادت سجلّ گرامی ایشان ، میرزا جعفر آقا در سال 1265 شمسی در تبریز و در خانه مرحوم حاج شیخ علی اکبر اهرابی که خود از تجّار نیکنام و مشروطه خواه دست و دلباز بود و ما در جایی دیگر نسبت به تحریر شرح حال ایشان اقدام کرده بودیم ، دیده به هستی گشود . میرزا جعفر در دامان چنین پدری عالم و مادری فاضله نشو و نما می یابد . چون پیشه پدر بازرگانی بود ، طبق روال عهد قدیم پسر نیز پیشه پدر را دنبال می کند و به امر بازرگانی و داد و ستد روی می آورد . قضا را در اوج جوانی ایشان نهضت مشروطیت روی می دهد . میرزا جعفر آقا از صدق دل به این حرکت مردمی می پیوندد و با آغوش باز از آن استقبال می نماید . شمّه ای از حرکات ایشان را مورخ نامدار عصر مشروطیت ، مرحوم سید احمد کسروی تبریزی در کتاب ماندگار « تاریخ مشروطه » خود آورده و از قهرمان ما به نیکی یاد کرده است .
چهارده سال پس از امضای فرمان مشروطیت ، نهضت آزادیستان شیخ محمد خیابانی روی می دهد . این بار نیز میرزا جعفر آقا از آن استقبال نموده و در صف مجاهدان سیف و قلم قرار می گیرد . علاقه ی این شاعر مجاهدو ادیب اریب به شخص شیخ محمد خیابانی قائد برجستة آذربایجان سبب گردید که پاره ای از اشعار خود را به روزنامه پرآوازه تجدّد ارائه و آنها با کمال اشتیاق آنها را چاپ نمایند که به هنگام مطالعه این روزنامة ارزشمند اشعار چندی از ایشان مشاهده و به نظر رسید. منجمله شعر معروف « ای چوب دار » که در شماره 33 انتشار یافته بود . اما این شادمانی و خوشحالی دیری نمی پاید و قیام خیابانی پیش از شش ماه نمی تواند دوام بیاورد و به دست جانی معروف ، مخبرالسلطنه هدایت ، نهضتش به خون نشسته و شخص شیخ ناجوانمردانه به شهادت می رسد . پس از شهادت خیابانی بنا بر عللی که هنوز نیز بر ما پوشیده است ، آقا میرزا جعفر خامنه ای تا آخر عمر تقریباً سکوت اختیار کرده و در گوشه و کنار به گذران عمر خود ادامه می دهد .
هنوز نیز احدی ردپای ایشان را نمی تواند بعد از به خون نشستن قیام خیابانی در مطبوعات و یا در مجامع ادبی – سیاسی پیدا کند . چیزی که بر تاسف ما بیشتر می افزاید این است که احدی سراغ وی را نمی گیرد تا خاطرات تلخ و شیرین وی را ثبت و ضبط نماید ! ایشان با کوله باری از خاطرات ، حسرتها و خوشی ها در 28 تیر 1362 در زادگاه خود دارفانی را وداع و در قبرستان وادی رحمت تبریز آرام می یابد . طبعاً مطبوعات آن زمان نیز اصلاً در مورد ارتحال ایشان عکس العملی نشان ندادند . چرا که ایشان را نمی شناختند ! تا حدالاقل تسلیتی به جامعه ادبی بنویسند !!
به تحقیق اوّلین اشعار صاحب ترجمه که به مطبوعات راه می یابند ، همانا روزنامه «آذربایجان» که به حق تالی روزنامه ماندگار ملانصرالدین که در آن سوی ارس به مدیر مسئولی علی قلی صفراف بود می باشد . این روزنامه که پیش از 23 شماره نتوانست منتشر گردد ، افتخار آن را داشته که دو شعر میرزا جعفر خامنه ای را به شرح ذیل در روزنامه خود منعکس نماید . تضمین معروف :
مهمان تازه وارد ایران خوش آمدی
بالای چشم جای تو آلمان خوش آمدی
ایران بخوان ماند و بیگانگان به ضعیف
ناخوانده میهمان سر این خوان خوش آمدی
صبح وصل شکر خدا را نمود رخ
آمد سر لیالی هجران خوش آمدی ...
م .ج . خ
این شعر با عنوان « عرض تشکر و خیر مقدم – به مهمان معزز و محتشم قدمت خیر مقدم اعلا و مرحباّ بک ، در شماره 17 روزنامه آذربایجان منتشر گردیده بود . در شماره 20 نیز شعری دیگر از ایشان منتشر می گردد که کسروی نیز آن را در تاریخ خود انتشار داده . این شعر معروف با مطلع :
عجب خواب پریشان این شب منحوس می بینم
فضائی پر خطر پیش نظر محبوس می بینم
فضا را ابرهای تیر بگرفته است وحشت
کند تهدید تاج و تخت کیکاووس می بینم ...
بود . بعدها نیز ردپای این شاعر متجدّد را در مطبوعاتی چون حبل المتین ، خورشید ، عصر جدید ، نالة ملت ، تجدّد و ... می بینیم . زمانی نیز داستان ، داستان نویس مشهورجرج زیدان را با عنوان عباسه اخت الرشید « دخترهارون الرشید » از عربی به فارسی ترجمه و در روزنامه حبل المتین هندوستان به صورت پاورقی منتشر می گردد .
همچنین شعر معروف :
خدا خدا بتو نالم ز زاهدان ریائی
که عالمی بفروشندباعتبار ردائی
که به عنوان « سرود ملّی » معروف گردیده بود در شماره دهم روزنامة نالة ملت ، منطبعة تبریز به تاریخ 6 شعبان المعظم 1326 و در صفحه اوّل منتشر گردیده بود . جالب است که این شعر بدون امضاء درج شده بود !! همین شعر در شماره چهارم روزنامة «آذربایجان جزء لاینفک ایران » با امضای مصطفی علی زاده طهرانی منتشر شده بود . شایان ذکر است که در مقطع شعر نیز
ز مصطفی تو مجوی حال زار مظلومان
که خون شد جگرش ای خدا تو می دانی
به اصطلاح تخلّصی هم نوشته شده بود . از این بیت نیز مستفاد می گردد که شعر اشتباهی به نام دیگری ثبت نگردیده ، بلکه شخص مذکور آن را به نام خود ثبت نموده بود . انتحال این شعر مصداق بارزی است که اشعار چندی از میرزا جعفر آقا خامنه ای در مطبوعات به نام این و آن مورد دستبرد واقع می شدند . سارق به قدری به اصطلاح پیاده و ناشی بود که چند سال قبل از آن این شعر در روزنامه ناله ملّت چاپ گردیده بود که مشخصات آن در سطور بالا نیز تقدیم گردید . بعد ها نیز مرحوم کسروی در صص733-734 تاریخ مشروطه خود این شعر را به نام میرزا جعفرآقا ثبت نمود . نیک می دانیم که آن دو مرحوم با هم دوست بودند و هر از گاهی مراوداتی هم با هم داشتند .
همچنین در شماره 48 روزنامه خورشید نیز تصنیف معروف این شاعر کم طالع ، جهت تنفّر از اقدامات آصف الدوله از بابت فروش دختران قوچان سروده شده بود انتشار دادند . این روزنامه نیز به عوض امضاء یا نام سراینده و شاعر آن فقط به عبارت « یکی از ادباء آذربایجان » کفایت نمود . نظر به اهمیت شعر ذیلاً تقدیم می گردد .
تصنیف
از زبان دختران بفروش رفته قوچان و اسرای ترکمان به وزن تصنیف معروف (ای خدا لیلی یارما نیست)
دخترها هم آواز
ندانیم این فلک را چیست منظور
خدا آخر جرم ما چیست
که از اوطانمان بنموده مهجور
خدا آخر جرم ما چیست
سپس با روسیانمان کرده محشور
خدا آخر جرم ما چیست
هفده و هجده و نوزده و بیست
ای خدا آخر جرم ما چیست
* * *
امان از دست حکام جفا کیش
خدا آخر جرم ما چیست
که پندارند ما را بندة خویش
خدا آخر جرم ما چیست
ندارند از جزا و حشر تشویش
خدا آخر جرم ما چیست
هفده و هجده و نوزده و بیست
ای خدا آخر جرم ما چیست
* * *
گه اینان در هلاک ما بکوشند
گهی ما را بروسان می‌فروشند
بباطل جمله چشم از حق بپوشند
هفده و هجده و نوزده و بیست
ای خدا آخر جرم ما چیست
یک نو عروس چهارده ساله تنها
صبا گر بگذری از کوی جانان
بگو با یار من کای سست پیمان
عروست گشته هم بزم رقیبان
هفده و هجده و نوزده و بیست
ای خدا آخر جرم ما چیست
چه شد رسم وفا، یاری زماکن بجانم رحمی از بهر خدا کن
بیا از چنگ اغیارم رها کن هفده و هجده و نوزده و بیست
ای خدا آخر جرم ما چیست
صبا از ما بگو شاه عجم را بخوان شاها حدیث معتصم را
سزاده ظالمان بد شیم را هفده و هجده و نوزده و بیست
ای خدا آخر جرم ما چیست
شها ما دختران اردشیریم تمام از نسل شیران دلیریم
بعهدت لیک روسانرا اسیریم هفده و هجده و نوزده و بیست
ای خدا آخر جرم ما چیست
دخترکی هفت ساله تنها
کجا هستی؟ پدر جان، داد مارس که مرد از غصه مادر، خواهر از پس
بغربت مانده‌ام تنها و بیکس هفده و هجده و نوزده و بیست
ای خدا آخر جرم ما چیست
فی‌شهر رجب 1325
شعری دیگر از میرزا جعفر آقا در روزنامه آزاد منتشر شده بود . شماره پنجم به همراه شماره ششم در یکجا و در 9 شهر صفر 1325 با عکس میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی که گویا آخرین شماره اش نیز بود در هشت صفحه یعنی دو برابر صفحات قبلی منتشر گردید . در حوالی عکس مستشارالدوله شعری نیز با ردیف حریت چاپ شده با امضای ( م . ج . خ ) که احتمال می رود از آن میرزا جعفر خامنه ای شاعر متجدّد تبریزی باشد . شاعر در این شعر این چنین سروده بود :
دلا داری به کف تا ساغر سرشار حریت
کله کج نه بزن در سوق عالم جار حریت
به سرداری چو سودای سعادت نقد جان بر کف
متاع معرفت بفروش در بازار حریت
چه غم گر کرد استبداد ویران خانه دل را
که آبادش کند در اندکی معمار حریت
بخون پاک احرار حقیقت آبیاری شد
گلستان وطن بشکفد ازهار حریت
برونق کم ز مهر عالم آرا نیست هر کس کو
شود مرخاکیان را مطلع انوار حریت
مزین صفحه ی تاریخ از نام هر آن مردیست
کز او باقی بماند در جهان آثار حریت
رها هرگز ز زندان اسارت در جهان نشود
هر آن بدبخت جاهل گر کند انگار حریت
به باغ مملکت از اشگ خونین آب می پاشم
مگر حاصل شود از شاخ غیرت بار حریت
جوانان با سرو جان حاضراندر نیل آزادی
مشایخ از چه رو نکنند بس اظهار حریت
چو « آزاد » از پی آزادی آغاز سخن کرده
بباید بهر وی بنوشت از اشعار حریت .
در مجله نام آشنای گنجینه فنون نیز این شعرش قابل رویت است :
طبیب حاذق
طبیبی دوش می بالید و می گفت که در فضل و هنر همتای من کیست ؟
ز مرضائی که من کردم مداوا کسی تا حال نشنیدم که شاکیست
بدو گفتم : صحیح است ادعایت جهان از شکوه مندان تو خالیست
اجل از یمن دستت کردشان لال جزاک اه ! دگر کس منکریت نیست .
با این اوصاف ، کنکاش در مورد اشعار میرزا جعفر خامنه ای در مطبوعات عصر مشروطیت موضوع جالبی می تواند باشد که شاید این اندک فتح بابی برای آن محسوب گردد .
منابع مورد استفاده و توضیحات :
1-روزنامه آذربایجان ، شماره هفدهم ، سال اوّل ، ص ششم – تبریز 4 رمضان المبارک 1325 . مطابق 1907 میلادی
2-روزنامه آذربایجان ، شماره بیستم ، سال اوّل – 6 شوال المکرم 1325 – 1906 تبریز – صص دوم و سوم
3- روزنامه حبل المتین – کلکته ، شماره 27 – سال 13 – 13 محرم الحرام 1324 هجری مصادف با 9 مارج 1906 میلادی – صص 5 -6
4- دوره روزنامه ناله ملّت به اهتمام مرحوم عبدالحسین ناهیدی آذر – تبریز – نشر تلاش
5- آذربایجان جزء لاینفک ایران – ص 4 ، شماره 4 – جمعه 22 فوریه 1918 ، سال اول – باکو ( دوره این روزنامه به اهتمام استاد رحیم رئیس نیا در سال 1391 توسط نشر پردیس دانش در تهران منتشر شد )
6- تاریخ مشروطه ایران ، احمد کسروی ، نشر امیر کبیر – تهران 1363
7- روزنامه تجدّد – شماره 33 – سه شنبه 2 ذیقعده 1335 – تبریز
8- روزنامه خورشید ، صاحب امتیاز و نگارنده : محمّد صادق تبریزی ، سال اوّل پنجشنبه 17 شعبان المعظم 1325 ، مشهد
9- نشریه آزاد - فرشاد قربانپور ، اسفند 1379 تهران . نویسنده از این کتاب تعداد محدودی به انضمام تمام شماره های نشریه آزاد را چاپ و در اختیار چند تن محقق قرار داده اند . در این نوشتار از جزوه یا تحقیق نامبرده سود جسته ایم .
10- اثر هزار و یک سخنور – محمّد علی صفوت ، خرداد ماه 1328 ، کتابفروشی تابش – قم ، ص 22
11-مجله گنجینه معارف ، شماره 5 – اول حوت 1301