بایاتی ها-عظمت در عین خردی/رضا همراز

     با

  بایاتی یکی از شاخص ترین و رایج ترین شعرهای فولکولر شناخته شده در اقوام ترک است که همپای پیدایش اقوام ترک به عنوان ماحصل بینش ها و برداشتها سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و دنیائی از حکمت و پند و اندرز را به ساده ترین زبان ممکن به نسل جوان ارزانی داشته است.همین کوتاهی و سادگی که در عین حال دنیائی از معانی و مفاهیم را در خود نهفته است ویژگیی منحصر به فرد از این قالب شعری جذاب ساخته است.در عین حال بایاتی قدیمی ترین شعر ریاج در بین اقوام ترک است که پیش از رایج شدن خط و الفبا ساری و جاری شده و قدمت آن به هفت تا هشت هزار سال می رسد.

مهندس میر علی سید سلامت که در عرصه اسطوره ها جستارهای ارجمندی کرده است معتقد است فشردگی مضامین و معنانی و غلیلن احساس و عاطفه و منطق از این قالب هفت هجائی معجونی ساخته است در در هر هجایش معارفی هزار ساله مستتر است.

نظریات دیگری نیز در مورد تکوین بایاتی ها ابراز شده منجمله از جنابان آیدین و عالم قاسم اوف که بایاتی را شعر رایج طوایف اوغوز می دانند که در کتاب دده قورقورد که نظایری از ان نقل شده است

1. بزرگترین زبان شناس متقدم ترک-محمود کاشغری- بایاتی را شعری می داند که معنائی اسمائی دارد و توسط یکی از طوایف اوغوز معروف شده است

 2 ـ  شاعر اویغور ترک عصر 15، عالم یوسف خاص حاجب بیگ بالاساغونلو اثر  مشهورش « قوتادغوبیلیک »  را با نام خدای بایاتی  آغاز می کند  و افتخار می کند که سخنش را با بایاتی آغاز می کند

 3 ـاز هر جنبه به این قضیه نگاه کنیم متوجه می شویم که جز در حصول به ابواب معرفت که بی گمان ناشی از فیض رحمان است امکان تقریر این گوهر های روشن تر از آفتاب وجود ندارد

 4 ـ ابوالقاضی خان خیوه لی نظرش اینست : معنای بایاتی همان غنی است               

 5 ـ بایات ثروتنمد و پرنعمت بودن است

 6 ـ بایات همان تاملات شب زنده داری ارواح پرهیزگارست .

 7 ـ بایات در موسیقی ترکی نام یک مقام است

 8 ـ بایات یک معنای دیگرش کهنه و تازه نشدنی است

 9 ـ آ. ن. سامویلوویچ بر این نظر است که بایاتی از همان اصطلاح بایات به عنوان غنی سرچشمه گرفته است.

 10 ـ سلمان ممتاز متن شناس و پژوهشگر  و ادبیات خلق سلمان   اعتقاد دارد همین توافق کلی منابع و مراجع ترکی  دال  قطعیت وجود واقعیتی بنام بایاتی ست.بعضی مولفین بایات را پسر دوم گون خان –فرزند خان اوغوز – می دانند که از کلمات: بای یعنی بزرگ و غنی و آت (آد) پسوند اسم تشکیل یافته

بسیاری از شاعران بزرگ و بی مثال ترک چون ملامحمدفضولی و ملا پناه واقف وصمد وورغون در زمینه بایاتی طبع ازمائی هائی کرده اند. همانطور که تاریخ ادبیات نشان داده شعر زیبا و نغز پاسخ درخوری را می گیرد که در حافظه قومی باقی می ماند.

در ترکمانان عراق نیز بایاتی به اسم خوریاتی مصطلح است با این فرق که مصراع اول سه چهار هجائی است و مابقی مصراعها هفت هجائی می شود.چند نمونه خوریاتی  :

1-      آخ چالار                                                                           2- داغین داوار

باشتا گوزل آخچالار                                                               گزیری داغین داوار

یاری الدن گیده نین                                                                سیودانین ای خوشتو   

حسرت چکه راخ چالار.                                                            المی داغیندا وار.

3- داغلار منه                                                                          4- غربت آجی

مسکن دی داغلار منه                                                             اکتیم غربت آغاجی

یار کونلوم نیشان قویدو                                                            ننه باجی دان اوزاق

سیندیردی داغلار منه .                                                              چکیلمز غربت آجی.

5- گله سن                                                                              6- ویراندی

سحر یئلی گل ؛ اسن                                                               باغ بایغوشلا ویراندی

کونلومده بیلسه نه وار                                                               باغوان بیر جان ایسه سه

هیچ دورمادان گله سن  .                                                          یوز بولبول جان وئرندی .

بایاتی های ما پرست از حسرتها و آرمانها و آرزو ها و حکایت فضل و شرافت و تعریف خوبی ها و مذمت بدی ها و بی وفائی ها:

1-      آیری لیب سان یانیمدان                                                          2-  حاجا گئدر حاجی لار

گوزیاش گلیر قانیمدان                                                                حقه یئتر حاجی لار

من بئله فیکر ائدیرم                                                                     قارداش اولسه گوز یاشین

روح آیریلیب جانیمدان  .                                                              آل قان ائدر باجی لار.

3-ایکی گوزلری آلا                                                                      4-   سسیمی ساللام باشا

آناوا دردین قالا                                                                            سسیم دوشر داغ - داشا

قیزیل گولون مثلینده                                                                     هامیدان چوخ یانیقلی

نه تئز سولدون آی بالا .                                                                  باجی آغلار قارداشا .

تنوع مضمون به این فراوانی در هیچ شعری به اندازه ی بایاتی دیده نمی شود:

یکی از سرگرمی های قدیم مجالس بایاتی خوانی و سرودن بایاتی فی البداهه بوده است که    قاعده آن شروع مجلس با این بایاتی بود:

بایاتیلار باشلاندی

عشق اورک دن جوشلاندی

آناما خبر وئرین

منیم تویوم باشلاندی.

پایان این مجالس با این بایاتی بود::

بایاتی نین آخیری

شوشه ساخلار چاخیری

غم چکمه دلی کونلوم

یار سنین دیر آخیری.

دنیائی از معنا و فلسفه و اشراق به طور اعجاز آمیزی در این بایاتی ها مستتر است:

قوهوم اولدوم یادلارا

اوز ائلیمه اولدوم یاد

هر دیله عالیم اولدوم

اوز دیلیمده به ساواد.

معروفترین بایاتی ها در باره تبریز:

1-      آی تبریز اوجا تبریز                                                                    2- گئجه گئچیر آی باتماز

دونیادان قوجا تبریز                                                                     تبریز یاتماییب یاتماز

قوجاغیندا اوووننام                                                                     بئله قهرمان شهر

قوللارین آچا تبریز .                                                                       تانری بیرده یاراتماز .

3-اوجا دیر باشین تبریز

نئچه دیر یاشین تبریز ؟

سورمه دیر گوزلریمه

تورپاغین – داشین تبریز .

در خاتمه می خواهم از بین بایاتی هائی که در این سالیان خوانده ام و با آنها ممانوس بوده ام آنهائی را به نظرم از هر حیث بی نظیر هستند با شما به اشتراک بگذارم:

1-تبریزیم سینه سینه                                                                 2- عزیزیم کاساد اولماز

گون دوشدو سینه سینه                                                               مرد الی کاساد اولماز

ستار گولله سی دیسین                                                                  یوز نامردین چوره یین

دوشمنین سینه سینه .                                                                       دوغراسان کاساد اولماز .

3-زامانا ها زامانا                                                                      4- عاشیقین هاراییندان

      اوخو قویدوم کامانا                                                             ائل یاتماز هاراییندان

ائششک لر آرپا یئییر                                                                  گونده بیر کرپیچ دوشور

آت حسرتی سامانا .                                                                   عومورون ساراییندان .

5- عزیزنم یوزده وار                                                                   6- قارانفیل آبی گرک

اللی ده وار یوز ده وار                                                                   یار یارین بابی گرک

اوپمه لی دابان گوردوم                                                                  ذره جه عشق اولانین

توپورمه لی اوز ده وار .                                                                  دریا جا تابی گرک .

7- عزیزینم هارا وار                                                                    8- عزیزینم هارای لار

اوچ قانادلان ؛ هاراوار                                                                  هر اولدوز لار هر آی لار

یار باغریمین باشینی                                                                   باشیم جلاد الینده

گور یانمامیش هاراوار ؟                                                               دیلیم سنی هارآیلار

فهرست کسانی که در زمینه تحقیق در باره بایاتی فعال بودند:

1-      بایاتیلار / مرحوم  استاد محمد علی فرزانه

2-       استاد یحیی شیدا

3-      مرحوم صمد بهرنگی / پاره پاره کیتابی نین سون بولومو /

4-      مرحوم بهروز دهقانی

5-        نصیر پایگذار / باللی بایاتیلار /6

6-      -حسین فیض الهی وحید ( حسین اولدوز )

7-      - محمد مهراب / اصیل بایاتیلار

8-       محمد عبادی قاراخانلو ( آلیشیق ) / کوچورمه

9-      / 9- مرحوم دکتر سلام الله جاوید / فولکلور صحیفه لری کیتابی

10-   جمشید شیبانی / اوچ جلد بایاتی بولاغی عنوانی ایله

11-   - تبریز بایاتی لاری /

12-    - ناصر احمدی 13

- محمد علی نقابی

13-   - رحمتلی یحیی آرین پور /

14-    تاسف له بو کیتابین طالعندن خبر سیزیک /15- منصور خانلو

15-    / بوگونکو بایاتیلار /16- حسین حسینچی قره آغاج

18 --   قاراداغدان بایاتیلار – یونس فلاحت و حمزه نامی

16-   - بایاتیلار و آتا بابا سوزلری – پروین پاکروان

17-    19-میر علی سید سلامت

18-   20- بهروز دولت آبادی ( چای اوغلو ) بایاتی بایات اولماز

19-    قول درزی 22-  و ...

 قایناقلار ؛ ایضاحلار :

1-      اره نلر باغچه سینده ن جناسلی خوریاتلار / اسعد اربیل / اربیل 2010 – کولتور مطبعه سی ؛ اربیل

2-      بایاتی ؛ اوسطوره باخیمیندان – میر علی سید سلامت ؛بیرینجی چاپ 1387 ؛ تبریز – نشر هاشمی سودمند

3-      منیم ( رضا همراز) شخصی یادداشت لاریم

4-      آذربایجان خلق ادبیاتیندان بایاتیلار – م . ع . فرزانه – تهران 1382 ؛ نشر اندیشه نو

5-      بایاتی سوزونون کوکو و آنلامی / پرویز همت جو /آیلیق دانشجویی سحر درگی سی ؛ بیرینجی ایل ؛ آلتینجی سایی ؛ آذر 1389 – تبریز

6-      بایات بویو ، « بایات » سؤزو ، بایاتیلار  -  / آیدین قاسیم اف /   کوچورن : م – تورابی www.rezahamraz.com