در کمین آن خط نور نگاهی به شعر عاشقانه بیژن الهی / سید حمید شریف نیا

عاشقانه مرحوم بیژن الهی، به طور عمده سرشار از شورندگی و صمیمیتی است که از لرزش جان سودازده‌اش منشأ می‌گیرد؛ شعر عاشقانه‌ای که در وجود عاطفی و انسانی‌اش تبلور پیدا می‌کند و گل می‌دهد. جمال‌شناسی که شناخت و تسلط‌‌اش به زبان فارسی از او شاعری ساخت که رمانتیسیسم ادبی‌اش در یگانگی مفاهیم، درونی شده و در ساخت و بافت آنچه توسط نیما ارائه شده بود تجلی یافت. این قابلیت را که به درستی و هوشمندی از نیما دریافت کرده بود در شعرش پیاده می‌کند و از ویژگی‌های بالقوه زبان فارسی جهت خلق شعر عاشقانه‌ای بهره می‌برد. مرحوم الهی از خاصیت موجود و دریافت شدنی دینامیسمی که در اشیا و پدیده‌های اطراف‌اش پیدا می‌کند همراه با عاطفه‌مندی انسانی، شعر عاشقانه‌ای خلق می‌کند که موجب ترکیبی از یگانه شدن تصویر ذهنی و عینی می‌شود. این تصویر عاشقانه رویکرد تازه‌ای برایش به ارمغان می‌آورد که فارغ از ساخت تصویر تمثیلی، تصویرِ بازی ارائه می‌دهد که حرکت را در خود حفظ می‌کند. در واقع شعر عاشقانه مرحوم الهی، شعری پویا است که عاطفه انسانی به خود می‌گیرد؛ در حقیقت عاطفه است که خاصیت دینامیکی درون اشیا را از آن‌ها بیرون می‌کشد. بار عاطفی موجود در شعرهای عاشقانه شاعر، برای او فراگشتی می‌سازد که تخیل شعرش از آنجا شروع می‌شود. دریافت بی آنکه بخواهد دریافتی از پس زمینه‌های ذهنی باشد، از پس زمینه‌های ذاتی خود واژگان می‌آید. آنچه فاصله‌گیری انسان از پدیدار اطراف‌اش است، نقطه بنیادین و اتکای شعر عاشقانه آقای الهی می‌شود. در این کار شاعر بسیار موفق است به طوری که این بار عاطفه‌مندی گاهی آنقدر اصیل و بکر می‌شود که واژه در کارکرد عمومی خود به رویکرد "فرامفهومی" می‌رسد. به عبارت دیگر قلمروی عاطفی شعرهای عاشقانه آقای الهی تنها درگیری عاطفی و تمثیلی نیست بلکه عمق کار عاشقانه او بسیار گود است و سیالیتی محض دارد. لایه لایه می‌شود و تو در تو با تابشی که از اعماق ارائه می‌کند و ماهیت فراگیر عاشقانه می‌یابد. این گونه شعر عاشقانه، شعر نخبه‌گرایی است که ریشه در هستی آدمی دارد خواه در هر کجای جهان و در هر زمانی ایستاده باشد. تعادلی خلاصه شده در امری فراتر از بزنگاه عاشقی و در نهایت رسیدن به شیدایی. متمرکز است بر نقطه ای گسترده شده در هستی که ارائه می‌دهد. آقای بیژن الهی در دوره‌های مختلف شعری ، در آن دسته از شعرها که با رویکرد غنایی و رمانتیک نوشته شده است، تجربه‌های گوناگون اما برخواسته از یک خواسته را ارائه می‌دهند. مثلاً در اولین شعر چاپ شده از ایشان در جنگ طرفه ،برف، نقطه ورود و هستی شناخت شعر به هستی "برف" و کارکرد آن متکی است. در آن شعر معصومیت و پاکی برف جوهری‌ترین تبلور نمود عاشقانه‌ای ست که دامنه‌ی وسیعی از رمز و رازهای درونی از هستی موجودات را می‌توان با خود به همراه داشته باشد. رابطه ای خاص که با برف برقرار می‌کند و حتی برای تاکید بر بخش پاکی و معصومیت برف، آن را به قلب پیوند می زند:

نامش برف بود

تنش برفی

قلبش از برف

و تپشش

صدای چکیدن برف

بر بام‌های کاهگلی...

حتی آقای الهی از خاصیت صدای حرف و واژه نیز برای پویا کردن و به جریان انداختن شعر عاشقانه‌اش ممد می‌گیرد. شیدایی و شوریدگی؛ و شوق و اندیشه ای که از  حرف "ش" در این شعر بیرون می‌کشد را در هستی لغاتی مثل آغوش، تپش و شاخه بارور می‌سازد و در نهایت ضربه نهایی را با شکسته شدن صوت و حرارتی که به "ش" داده بود در هم می‌شکند و در همین روابط تو در تو، جذبه ای پدیدار می‌شود که عاشقی را به جزیی از طبیعت می‌کشاند:

و من او را

چون شاخه‌یی که به زیر بهمن شکسته باشد

دوست می‌داشتم.

از این دست شعرها در دوره‌های ابتدایی شعر مرحوم الهی (کتاب جوانی‌ها) بسیار دیده می‌شود اما این عاطفه مندی و بلوغ شعر عاشقانه در کتاب "دیدن" نمود بسیار عمیق تر و جدی تری به خود می‌گیرد و گاه این وحدت و یکی شدن، خالق مفاهیم متعالی می‌شود که خواننده بی واسطه داشتن ذهنی عاشقانه قادر نخواهد بود به درک عمیق و اصیل آن لطافت‌ها و زیبایی‌ها برود. به طور مثال در شعر صفحه 162 کتاب "دیدن":

سر نهاده به لبخند

که نیمدایره‌ی باران را

            کامل می‌کند_

در نشیب جنگل_وقتی

که تو می‌زایی و آسمان شسته را

آهسته‌تر از درد به یاد می‌آری

مانیفست شعر روزگار ما / محمد هادی حسینی جهان آبادی

 از دیرباز تاریخ بشر، شعر به عنوان مهم ترین هنر و ارجمندترین رویکردهای هنری، جایگاهی عزیز و ارجمند را در ذهن، دل و اجتماع انسانی، به خود اختصاص داده است و به همین دلیل، نقش های بسیاری را در تاریخ مناسبات انسانی به عهده گرفته است: روایت دریافت های آنی و ناب بشر از هستی، تقریر دیدگاه های حکمی، فلسفی، سیاسی، اجتماعی و حتی علمی، انتقال مواریث فرهنگی و عقیدتی و حفظ شاکله فرهنگ ها در مواجهه با هجوم های سیاسی و فرهنگی و تمدنی و ...

هنرمندان این رشته هنر، همواره دقت داشته اند که از امکانات علمی و ذوقی ای که روزگارشان در اختیار آنها می گذاشته، در شعرشان نهایت بهره برداری را انجام دهند تا هم شعرشان از غنای بیشتری برخوردار شود و هم حوزه گسترش شعرشان، آن امکانات و مفاهیم ویژه را نیز در برگیرد.

این روال تا سده ای پیش، همچنان ادامه داشته و شعر به علت ویژگی های فراوان، همواره به عنوان برترین رسانه هنری، به ایفای نقش های متعدد می پرداخته است. اما با گسترش امکانات ارتباطی صوتی و تصویری و ظهور سینما و تلویزیون، تلاش عمده ای صورت گرفته تا شعر و هنرهای کلامی را از کرسی رسانه غالب بودن، به زیر کشند و اهمال و کم توجهی شاعران نیز به کمک آن تلاش ها آمده تا جایی که امروزه، برای شعر تصور وجه رسانگی، تا حدود فراوانی توام با تردید و ناباوری است در حالی که به راستی این تردید، نادرست است و شعر هنوز می تواند به عنوان برترین رسانه و مقتدرترین آن، به ایفای نقش قدرتمند خود در پاسخ گویی به نیازهای معرفتی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، عاطفی، علمی و فرهنگی انسان امروز بپردازد و همچنان به عنوان هنر پیشرو، به هدایت عمومی ذوق بشری به سوی تعالی و رشد بپردازد.

رسیدن به چنین جایگاهی از جاده ای می گذرد که گذشتگان ارجمند و باوقار شعر از آن راه می رفته اند یعنی استفاده از امکاناتی که علم روزگار ما در اختیار شعر ما می گذرد. تا قبل از ظهور سینما و تلویزیون، این امکانات، محدود به امکان قرائت شفاهی یا امکان نوشتن (بر پوست، بر کاغذ یا ...) بوده است و آنان از هر دو مورد امکانات، بهترین بهره برداری ها را به عمل می آورده اند. هم کسانی را به عنوان "راوی" برای خواندن و نشر شعرشان در اجتماع، معرفی کرده بوده اند و هم با نوشتن اشعارشان، امکان انتشار آن را به اقصی نقاط دنیای روزگارشان فراهم کرده بوده اند.

ظهور سینما و تلویزیون برای شعر می توانست موقعیت فرخنده ای باشد که امکان گسترش آن را بیشتر فراهم آورد اما این مهم، در راستای تعاملی اتفاق می افتاد که شاعران می توانستند با این دو رسانه برقرار کنند. اجرای شفاهی یا ثبت نوشتاری شعر با حریف قدری مواجه شده بود که به راحتی رام شاعران نمی شد به ویژه که طی دوران چند سده (بیش از یک هزاره) شاعران، شعر را با کلمه و تالیف واحدهای کلامی، می شناختند و هیچ گاه به این صرافت نیفتادند که برای حفظ جایگاه ارجمند شعر، ناگزیرند از بسنده کردن به کلمات به عنوان سازه های شعرشان، خودداری کنند و به سمت استفاده از زبانی جامع، بروند که گذشته از کلمه و ترکیبات آن، بتواند از واحدهای گوناگون آوایی و تصویری (ثابت یا متحرک) دیگر نیز در راستای ایجاد شعر بهره ببرد. بنابراین شعر آنان از امکانات علمی روزگار، بهره ساختاری نبرد و خود را از صنعت محدود به فضای کوچک کاغذ کرد و در همان زبانی که نمی توانست از کاغذ بیرون برود زندانی ماند و زندانی نتوانست از جایگاه شعر در برابر آنهایی که آزاد بودند دفاع کند و امروزه، شعر، هنری است که عیال هنرمندان است و شاعران ناگزیرند با آموختن هنرها و کسب های دیگر، هزینه های این عیال متوقع را نیز بپردازند و در عسرت بی مخاطبی، بنا لند و گمان کنند که شعر، دیگر مخاطب ندارد.

البته که این گونه نیست. این قلم علت بی مخاطبی آن شعرها را در تعلق آنان به عصر کاغذ و محدودیت های آن می داند و مقصر بحران مخاطب را نیز شاعران تنبل.

شاعران گذشته، از سوی بزرگان علمی روزگارشان، نقد داشته اند و پاسخگو بوده اند که می توانسته اند جایگاهی ارجمند داشته باشند. هم علوم نقلی (کلام، حدیث، قرآن و تفسیر) و هم علوم عقلی (فلسفه، ریاضیات، هندسه، منطق، نجوم، طب و ...) زمان شان را می دانسته اند و در آن رشته ها مرجع بوده اند اما شاعران تنبل امروزی، یا هیچ کدام از آن علوم (علوم روزگار خودمان) را نمی دانند یا از به کارگیری آن در شعرشان عاجزند و بهانه می آورند که شعر نیاز به این ها ندارد و به کارگیری آن موارد، فهم شعر را برای مخاطبان، دشوار می کند. مگر به کارگیری دانش ها در شعر گذشتگان، فهم شعرشان را دشوار نمی کرد؟ و با این حال آنها در وفور مخاطب و احترام اجتماعی، سیاسی و دینی می زیستند.

محدودیت کاغذی روزگار آنان، مجبورشان می کرد که از دانش های دیگر در حیطه کلام (که تنها حیطه ممکن آن روزگار بود) استفاده کنند اما امروزه آن محدودیت جای خود را به وسعتی داده است که می تواند فضایی بسیار گسترده را با امکانات تصویری، آوایی و رایانه ای در اختیار انتقال هنر به مخاطب شعر روزگار ما قرار دهد.

از سوی دیگر امکان عرضه چنین شعری به مخاطب نیز بسیار فراهم تر و آسان تر از شعرهای مکتوب و کاغذی است. این شعرها را می توان در تلویزیون، رایانه، سینما و ... به مخاطبان عرضه کرد و در قبال عرضه کالا، از آنان پول گرفت. کاری که همه مردم در قبال عرضه خدمات شان به دیگران انجام می دهند.

ما می پرسیم چرا کسی که فکر سینمایی دارد (فیلمنامه نویس) حق داشته باشد از انواع امکاناتی که علوم مختلف در اختیار بشر امروز گذاشته اند، در راستای اجرای فکرهایش استفاده کند و افراد متخصص رشته های دیگر را در این راستا به کار گیرد اما کسی که فکر شعر دارد (شعرنامه نویس) از این امکانات محروم باشد؟

شاعران حق دارند با همه امکانات این روزگار، شعرشان را به وجود بیاورند و عرضه کنند اما چیزی که مهم است این است که مخاطبان پس از دیدن نمایش شعر، احساس شعر دیدن، داشته باشند نه یک سریال تلویزیونی فعلی یا فیلم سینمایی یا حتی تماشای مسابقه ورزشی.

بنابراین ما بسیاری از فیلم هایی را که در تاریخ سینما تولید شده اند شعر می دانیم و معتقدیم چون جایگاه امروزی شعر تعریف نشده بوده آن را فیلم دانسته اند.

شعر به عنوان کالای رسانه ای

از آنجا که شعر، هنر است و ارجمندترین نوع آن، و جدی ترین وجه هنر، وجه رسانه ای آن است، شعر نمی تواند خارج از مفهوم رسانگی، تعریف مقنعی داشته باشد.

در اینجا درنگی لازم می آید:
1- شعر، رسانه پیام: شعر می تواند وجه رسانگی خود را در خدمت هر پیام و هر موضوعی قرار دهد و از این بابت، نقد شعر، تنها متوجه چگونگی پرورش موضوع یا پیام (جدا از درستی یا نادرستی پیام ها و موضوعات) خواهد بود.
1-1رویکرد شعر به پیام می تواند رویکردی خود ارجاع و خود بسنده نیز باشد.
2-1پیام در شعر می تواند خاستگاهی کاملاً ایدئولوژیک داشته باشد.
3-1پیام در شعر می تواند خاستگاهی غیرایدئولوژیک داشته باشد.
4-1پیام در شعر می تواند رویکردی آرمانی داشته باشد.
5-1 پیام در شعر می تواند رویکردی غیر آرمانی داشته باشد.
6-1پیام در شعر می تواند دریافتی شهودی و آنی باشد.
7-1 پیام در شعر می تواند حاصل نگرشی خردورزانه و طولانی باشد.
8-1 پیام در شعر می تواند جلوه ای صریح داشته باشد.
9-1پیام در شعر می تواند جلوه ای تاریک و تفسیری، داشته باشد.

2- شعر، کالای فرهنگی:
شعر به عنوان یک کالای فرهنگی، ناگزیر از رعایت قواعد و قوانینی است که برای کالاها وجود دارند، بنابراین:
1-2- شعر، ناگزیر از توجه به تقاضای ذوق مخاطبان است.
2-2- شعر، ناگزیر از توجه به اقتضائات عصری است.
3-2- شعر، ناگزیر از استفاده از امکانات علمی روزگار خود است.
4-2- شعر ناگزیر از رقابت است.
1-4-2- رقابت با شعر، برای دستیابی به مخاطبان بیشتر.
2-4-2- رقابت با هنرهای دیگر، برای اثبات کارآیی هر چه بیشتر شعر و نیاز جامعه امروز به آن.
3-4-2- رقابت با علم، برای به خدمت گرفتن امکانات آن.

و سخن پایانی این که، شعر محصول و فرآورده ای است که ایجاد آن، شدیداً وابسته به تعامل امکانات روزگار شاعر با تلاش وی است بنابراین می تواند به تناسب موقعیت بروز خود، نام های گوناگونی را بپذیرد اما در شرایط فعلی، از آنجا که شعر، در آستانه ورود به استفاده از امکانات جهان و فضای مجازی است ما شعر روزگار اکنون را "شعر پیشامجاز" می نامیم.