چه چیزی گفتن تا چه چیزی نوشتن/اشاره هایی به فرمالیسم روسی/درج حسین سعیدی

- صورت‌گرایی یا فرمالیسم روسی یکی از مکتب‌های نقد ادبی در زمینهٔ پژوهش ادبی روسی که در سه دهه نخست قرن بیستم تکوین یافت که در تقابل با رویکردهای مسلط مطالعهٔ ادبیات که ادبیات را از زاویهٔ دید رشته‌هایی چون تاریخ، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی بررسی می‌کردند، تأکید خود را بر مشخصه‌های تمایزدهندهٔ ادبیات گذاشت. در واقع فرمالیسم روسی بررسی متن ادبی را بر پایه »ادبیت» و «خلاقیت» بنا می دهد.


-  فرمالیسم روسی در نقادی، تحلیل متن ادبی را محور پژوهش‌های خود قرار داد و بر اهمیت اساسی فرم (شکل) تأکید گذاشت و در راستای کشف قوانین درونی زبان و ادبیات کوشش می‌کرد.


- یکی از رساله های مهم فرمالیست های روس «رستاخیز کلمات» نام دارد. در این رساله، اصل اساسی تولید متن (به ویژه رمان و شعر) و نقد متن بر «زبان» و اجزای آن یعنی «واژه ها» تعریف می شود.


-  آن چه فرمالیست های روس به آن توجه کرده اند ارتباطات متنی، یافتن کارکردها و موتیف ها، مایه های معنادار و کلان ساختار معنایی در متون ادبی و ارزش آواها و واژه ها به تنهایی و خارج از کارکرد روزمره آنهاست.


-  «آشنایی زدایی» از مهمترین اصول شعر از دیدگاه فرمالیستی است. برای آنها چیزی جز خود متن ارزش ندارد و یکی از چیزهایی که ساختار متن را ارزشمند می سازد آشنایی زدایی است یعنی نحوه ای خلاقانه و جدید از بیانِ هر آنچه که تا کنون دیگران گفته اند.


-  «شکلوفسکی» (از برجسته ترین بنیانگذاران فرمالیسم روسی) در نوشته ای تحت عنوان «هنر به مثابه تکنیک» رویکرد آشنایی زدایی را، دیدن پدیده ها به گونه ای نامتعارف، غیرمعمولی و غیرطبیعی می داند و می نویسد: «آشنایی زدایی یعنی دیدن چیزها(پدیده ها) خارج از زمینه ی معمولی و طبیعی شان».

-  در واقع آشنایی زدایی به مفهوم ایجاد نگاه جدید در فرآیند آفرینش هنری است که هنرمند با همین روش آشنازدایی، دنیای نادیده، ناآشنا و تازه ای را باید کشف کند و سپس به ارائه ی آن بپردازد.


-  به طور کلی «فرمالیسم روسی» مباحث پایه ای ادبیات و ادبیت را به چالش می کشد و بارزترین ویژگی اش که آن را از سایر جنبش های مشابه پیشین متمایز می کند، طرح سه پرسش بنیادین است:
1- اثر ادبی چیست؟
2- چه شکل و تاثیری دارد؟
3- این شکل و تاثیر چگونه حاصل شده است؟
تمام تلاش فرمالیست ها و غایت شان از پژوهش ها پاسخ به این سه پرسش بنیادین بود. اینگونه بود که می خواستند وجه تمایز زبان متن را از زبان شفاهی و سایر زبان های مکتوب چون زبان مراسلات مشخص کنند.


- از نظر فرمالیست های روس، هر هنرمندی حرف و تجربه ای برای گفتن دارد که در اکثر موارد، هنرمندی پیش از او، آن تجربه و سخن را بازگو کرده است؛ اما آنچه هنرمند را متمایز می کند و اثر او را به یک «اثر ادبی» تبدیل می کند، فرم و ساختاری است که آن هنرمند برای بیان تجربه خود بر می گزیند. در واقع از نظر فرمالیست ها «چه چیزی گفتن» مهم نیست بلکه «چگونه گفتن» اهمیت دارد.