کارل یاسپرس و امر فراگیر / لا ادری
یاسپرس، فیلسوف آلمانی، یک روانپزشک متبحر و یکی از اندیشمندان شهیر مکتب فلسفی اگزیستانسیالیسم است، او در اندیشه فلسفه بیش از همه تحت تاثیر امانوئل کانت، دیگر فیلسوف آلمانی، و در بحث از اگزیستانسیالیسم تحت تاثیر اندیشه فیلسوف دانمارکی سورن کیرکگور بود. در واقع یاسپرس بود که کیرکگور ناشناخته را ابتدا به آلمانی ها شناساند تا بعدتر زمینه های شناخت همگانی او پدید آید.
پاسپرس تمامیت هستی یا همان امر فراگیر را متشکل از پنج بخش کلی می داند که شامل
«دازاین»
«آگاهی به طور کلی»
«روح»
«اگزیستانس»
و «تعالی» است.
«دازاین» طبیعت جهان هستی و بخش طبیعی و مادی وجود انسان را تشکیل می دهد و این با مراد از به کارگیری «دازاین» در اندیشه هایدگر تفاوت دارد. «آگاهی به طور کلی» دربرگیرنده فهم انتزاعی و مفهومی از جهان است که درک علمی و عینی پدیدارهای جهان را ممکن می سازد. بخش سوم یا «روح»، ترکیبی از «دازاین» و «آگاهی به طور کلی» است که خود را در اجتماعاتی مثل خانواده، حزب، سازمان، ایدئولوژی، مذهب، شهر، ملت و نظایر آن متجلی می کند. اما مهمترین بخش هستی یا همان «امرفراگیر» اگزیستانس است که بیشترین مباحث فلسفه وجودی یاسپرس پیرامون این اصطلاح گردش می کند. اگزیستانس مختصر و مفید به معنی «اصالت بخشیدن به وجود انسان» و به معنی بخشی از وجود انسان است که با زبان پدیدارهای عینی قابل توصیف نیست؛ اگزیستانس نوعی موهبت الهی است که «تعالی» یا خداوند به انسان بخشیده است. اگزیستانس نوعی تجربه وجودی است که در قالب پدیده هایی مانند عشق تجربه می شود. انسان با فهم انتزاعی یا علمی یا هیچ روش دیگری نمی تواند اگزیستانس را بشناسد و لذا اگزیستانس از محوده شناخت انسان خارج است، تنها می تواند اگزیستانس را «روشن سازی» کند لذا «روشن سازی اگزیستانس» یکی از وظایف انسان در زندگی است.
روشن سازی اگزیستانس به معنای فعال کردن آن دسته از استعدادها و توانایی های درونی اوست که به طور معمول انسان از آنها اطلاعی ندارد، بالفعل کردن این توانایی ها موجب آشکار شدن آن بعدی از وجود انسان می شود که تنها اختصاص به او دارد و با سایر جنبه های وجودی هستی تفاوت ماهوی دارد. این فعال سازی از دو طریق می تواند صورت گیرد که یاسپرس آنها را «نشانه» می نامد؛ «ارتباط» و «موقعیت های مرزی» دو نشانه اند؛ ارتباط میان دو زوج عاشق، میان مادر و فرزند، میان معلم و شاگرد و نظایر آن که منجر به یک درک و تفاهم دو سویه و صمیمانه می گردد؛ در این نوع ارتباط ها انسان چیزی درونی را تجربه می کند که با زبان عینی قابل توصیف نبوده و در قلمرو شناخت علمی هم قرار ندارد. در ارتباط، طرفین از یک سو میل به اتحاد و یکپارچگی دارند و از سوی دیگر میل به استقلال و حفظ هویت، لذا هم وحدت موجود است و هم کثرت.
نشانه دیگر «موقعیت های مرزی» است؛ آنها شرایطی نامطلوب و آزاردهنده در زندگی انسان هستند که ما را از آن شرایط گریزی نیست، موقعیت هایی که ما نه تنها قادر به گریز از آنها نیستیم بلکه حتی قادر به تغییر آنها هم نمی باشیم، موقعیت هایی اضطراب آور و گاهی هولناک که گویی سرنوشت محتوم ما شده اند. موقعیت های مرزی حد نهایت طاقت بشری است که در تجربه آن آدمی از ماهیت خویش خبردار می شود، شاید برخی از ما برخی از آنها را تجربه کرده باشیم. یاسپرس معتقد است با بکارگیری علوم و فنون رایج نمی توان با این نشانه برخورد کرد بلکه برخورد صحیح با آن مستلزم تغییر نگرش ما نسبت به چنین موقعیت هایی است. در مواجهه با این پدیدارها انسان می فهمد که قدرتش حد و مرزی دارد و مطلق نیست، او تناهی و بیچارگی خود را درست در همینجا درک می کند.
یاسپرس می گوید انسان در مواجهه با موقعیت های مرزی سه انتخاب پیش روی دارد:
یکم: سرکشی کند و بیهوده بکوشد آن شرایط را تغییر دهد
دوم: تسلیم شود و خودش را موجود بدبختی بداند.
سوم: با نشان دادن واکنش مناسب به آن، جهش کند و به وجود اصیل دست یابد و رها شود.
در نوشته های بعدی درباره موقعیت های مرزی و جهش از آن، از دیدگاه یاسپرس به تفصیل سخن خواهم گفت.
آن ها پیر و خسته، بر خلاف میل خود فقط زندگی را ادامه می دادند، چون ضعیف تر از آن بودند که بمیرند، چون مرگ فقط از بیرون می توانست به سراغشان بیاید.
تهوع
ژان پل سارتر
برای آخرین بار، دستش را فشردم و جدا شدیم
_ برای همیشه. قطار حرکت کرده بود،
در کوپه کناری که خالی بود نشستم،
و تا ایستگاه بعدی گریه کردم.
درباره عشق / آنتون پاولوویچ چِخوف
