شعر چیست؟/ سایت تبیان
پدیده ای انسانی است و بر آیند نیاز انسان به بازشناخت و خلق دوباره ی طبیعت و رازهای نهفته در پس پرده ی واقعیت.
مطالعه ی ماهیت هنر و جایگاه آن در تجربه ی بشری، موضوع علم زیبایی شناسی Aesthetics است که به تعریف و نقد زیبایی و نظریه های مربوط به آن، از دو بعد فلسفی و روانشناختی، می پردازد. به قول فرانسیس بیکن فیلسوف انگلیسی: «هنر، یعنی انسان به اضافه ی طبیعت» و ادوارد فن هارتمن فیلسوف آلمانی، در تقسیم بندی هنرها، شعر را تنها هنری می داند که به تمام زاده ی تخیل است.
اما زیبایی، تعریفی جهان شمول ندارد، هنر نیز به گونه ای جهان شمول و دارای تعریف واحد نیست. در عین حال، برای شناخت هر یک از شاخه های هنر، از جمله شناخت شعر، باید طبیعت، ارکان، مختصات و معیارهای آن شناخته شود و شعر، هم از جهت روانی/ معنوی و هم از جهت زبانی/ صوری، مختصات و عناصر و ارکانی دارد که می تواند یک تعریف اولیه و ساخت گرا از شعر به دست دهد.
زیبایی چیست؟
معیارهای زیبایی در فرهنگ های مختلف جهان متفاوت است و تابعی است از شرایط فرهنگی اقلیمی و...
بتهوون گفته است که هر کجا کلام باز می ماند، موسیقی آغاز می شود اما برخی دیگر عقیده دارند که شعر، موسیقی کلام است. گوته و هگل هر دو بر این باورند که شعر، کامل ترین هنر است.
تعریف شعر از منظر ادبی و هنری
در دایره المعارف بین المللی وبستر در تعریف شعر چنین گفته شده؛ شعر پردازش اندیشیده ی واژه ها در گفتاری خیال انگیز یا احساس برانگیز، با یک نظم آهنگین است.
و در فرهنگ امریکن هرتیج چاپ 1985 آمده است: شعر، نثری فشرده و فاخر برای انتقال احساسی زنده و خیال انگیز از تجارب انسانی ست با سودجویی از صنایع ادبی صوری با معنوی مختلفی هم چون زیبایی آوا، القائات زیبا، وزن ساختاری، آهنگ طبیعی با استعاره و مجاز.
شعر، آمیزه ی اندیشه و خیال(= گره خورده گی عاطفی و اندیشه و خیال) است در زبانی فشرده و آهنگین.
شعر، دارای دو عنصر اساسی است:
عنصر معنوی، یعنی ذات و جوهر شعر، ویژگی های روانی آن یعنی اندیشه، حس، عاطفه، خیال است. مهم ترین بخش این عنصر معنوی شامل مضامین، مفاهیم و صور خیالی است که از درون شاعر به بیرون سر می کشد.
عنصر صوری: یعنی صفات شعر، ویژه گی های زبانی و به اصطلاح شکل، یعنی قالب و پوشش شعر است و آن عبارت است از ضرباهنگ، وزن با موسیقی کلام، پردازش کلمات، نغمه ی حروف و خوش آوایی، توام با شگردهای بیانی و صنایع لفظی و معنوی مانند کنایه، استعماره، مجاز و جز آن ها. این ها همه از عناصر صوری شعرند.
در ادب کلاسیک فارسی، شعر به «کلام مرتب معنوی موزون، متکرر، مساوی، مقفی و مخیل» تعریف شده است. مختصات وزن و قافیه، متوجه «لفظ» و ویژه گی خیال انگیزی، متوجه «معنی و محتوی» شعر است اما اعتبار این تعریف در رویارویی بسا تردیدهایی که در هر نسل از شاعران به وجود آمده بسیار دگرگون شد به دلیل سلیقه های متفاوت اهل نظر از یک سو و ناممکنی مقید کردن هنر- بر خلاف مسائل.
شعر از منظری دیگر
ویکتور هوگو نویسنده و شاعر رمانتیک قرن نوزدهم فرانسه، و نویسنده بینوایان می گوید: «شعر، ارکستر پرهیجانی است که آواز طبیعت و بشر و حوادث در آن به هم آمیخته است». ویلیام وردزورث شاعر بزرگ انگلیسی در تعریف شعر می گوید: « شعر، سرریز شدن طبیعی و فی البداهه ی احساسات تند بشری است.»
گوته شاعر بزرگ آلمانی عقیده دارد: «شعر، یعنی رهایی... این جهان برای تماشا کردن، دلنشین است. اما جهان شاعر دلنشین تر و جذاب تر است. عطیه ی والایی که شاعر از طبیعت گرفته است، شرکت در شادی جهانیان است.»
مثیو آرنولد شاعر و منتقد انگلیسی معتقد است: شعر زنده گی را برای ما تفسیر می کند، ما را تسلی می دهد و پشتیبانی می کند.
اما به اعتقاد ژان پل سارتر فیلسوف اگزیستنسیالیست فرانسوی «نویسنده، چهره ی انسان را رسم می کند و شاعر با سرایش خویش به اسطوره ی انسانی می پردازد. بعضی می پندارند که شاعر عبارتی را «ترکیب» می کند اما این ظاهر کار اوست. وی یک زنده گی خلق می کند.»
شعر در اندیشه ی شرق
ابن خلدون در چهل و چهارمین فصل مقدمه ی تاریخ خود، کلام را به دو شعبه ی نظم و نثر تقسیم کرده است و شعر را «کلام موزون مقفی» دانسته است به قول ثعالبی در یتیمه الدهر، هر کلامی که به خاطر آدمی را به شگفتی در آورد، شعر است.
از میان ادیبان ایرانی، شمس قیس رازی در المعجم فی معاثیر اشعار العجم گفته است که: «شعر، در اصل لغت، دانش است و ادراک معانی به حدس صائب و استدلال؛ و از روی اصطلاح، سخنی ست مرتب معنوی، موزون، متکرر، متساوی، حروف آخرین آن به یک دیگر ماننده. و در این حد، گفتند «سخن مرتب معنوی» تا فرق باشد میان شعر و هذیان و کلام نامرتب بی معنی، و گفتند «موزون» تا فرق باشد میان نظم و نثر مرتب معنوی؛ و گفتند «متکرر» تا فرق باشد میان بیتی دو مصرعین و میان نیم بیت که اقل شعر بیتی تمام باشد؛ و گفتند «متساوی» تا فرق باشد میان بیتی تمام و مصاربع مختلف هر یک بر وزن دیگری؛ و گفتند «حروف آخرین آن به یکدیگر ماننده» تا فرق بود میان مقفی و غیر مقفی که سخن بی قافیت را شعر نشمرند، اگر چه موزون افتد.»
شعر، به قول نظامی عروضی «صناعتی است که شاعر بدان اتساق مقدمات موهمه کند و التئام قیاسات منتنجه، بر آن وجه که معنی خرد را بزرگ گرداند و معنی بزرگ را خرد و نیکو را در خلعت زشت باز نماید و زشت را در صورت نیکو جلوه کند و به ابهام قوت های غضبانی و شهوانی را برانگیز تا بدان ایهام، طبایع را انقباضی و انبساطی بود و امور عظام را در نظام عالم سبب شود».
عین القضات همدانی گوید: «جوانمردا! این شعرها را چون آیینه دان! آخر دانی که آیینه را صورتی نیست در خود؛ اما هر که در او نگه کند، صورت خود تواند دید. هم چنان میدان که شعر را در خود هیچ معنی نیست؛ اما هر کسی از او تواند دیدن که روزگار او بود و کمال کار اوست، و اگر گویی شعر را معنی آن است که قایلش خواست، و دیگران معنی دیگر وضع می کنند از خود، این هم چنان است که کسی گوید: صورت آیینه، صورت روی صیقل است که اول آن صورت نمود و این معنی را تحقیق و غموضی هست که اگر در شرح آن آویزم، از مقصود باز مانم».
این گفته عین القضات مورد قبول ژان پل سارتر است که می گوید: ادبیات پس از رسیدن به مخاطب و در نتیجه ی درک و فهم او، به تمامیت خود می رسد و البته پیش از او نیز صائب تبریزی گفته است:
سخن از مستمعان، قدر پذیرد صائب
قطره در گوش صدف لولو شهوار شود
به هر روی آن چه که در منابع ادبی کلاسیک در مورد شعر گفته شده امروز از اعتبار تام و تمامی برخودار نیست چرا که شعر بر آیند درک و احساس شاعر از طبیعت و زنده گی است و زنده گی پیچیده امروز نه آن فرصت را به شاعران می دهد که بنشینند و با بهره بردن از صنایع شعری و دست و پا زدن در چنبره ی وزن و قافیه زیبایی ها را ستایش کنند و آسمان و زمین را تنها با این هدف که گویش زیبا- هر چند ساخته گی- خلق کنند و نه شاعر امروز می تواند نگاهی همانند شاعران گذشته به زنده گی داشته باشد و بنابراین تعریف او از شعر چیز دیگری است.
