هایکو:
هایکو ، کوتاه ترین نوع شعری در جهان
است که توسط ژاپنی ها به ادبیات جهان معرفی شده است ، امروزه اغلب
مردم جهان شعر ژاپن را با هایکو می شناسند . هایکو شعری است ۱۷
هجایی که در سه سطر نوشته می شود ، سطر اول و سوم هر کدام پنج هجا
و سطر دوم هفت هجا دارند . هایکو نه وزن دارد و نه قافیه و آرایه
های کلامی در آن به ندرت به کار می رود . حدود دو هزار سال پیش
هایکو جزوی از یک فرم شعری ۳۱ هجایی به نام تانکا بود که از دو بخش
تشکیل می شد و معمولا آن را شاعران به شیوه ی پرسش و پاسخ می
سرودند . بخش نخست تانکا ۱۷ هجا دارد و بخش دوم آن ۱۴ هجا . تانکا
به معنی شعر کوتاه است و در مقابل آن چوکا قرار دارد که به معنی
شعر بلند است . با اینکه در ژاپن به غیر از تانکا و چوکا چندین فرم
شعری دیگر هم وجود دارد شعرهای کوتاه محبوبیتشان بیش از بقیه است .
در قرن شانزدهم میلادی به تدریج بخش ۱۷ هجایی تانکا مستقل شد و آن
را هاکایی یا هایکو نامیدند .
هایکو در ابتدا محتوایی طنز آمیز داشت و به تدریج بر اثر در آمیختن
با فلسفه ی ذن اعماق و جوانب آن گسترش یافت . ایجاز و سادگی و در
عین حال عمق هایکو و هنر تصویری بدیع آن علاوه بر آنکه در چهار قرن
گذشته شاعران زیادی را در ژاپن به خود کشانده است در دوره ی معاصر
در خارج از ژاپن هم با استقبال قشر کتابخوان و شاعران و هنرمندان
مواجه شده است و علاوه بر ترجمه هایکوهای ژاپنی به اغلب زبانهای
دنیا ،درسراسرجهان شاعرانی پیدا شده اندکه به سرودن شعر به شیوه ی
هایکوهای ژاپنی می پردازند .
امروزه هایکو دوستان و هایکو سرایان سراسر جهان دارای انجمنهای خاص
در سطح محلی و ملی و بین المللی هستند و با برگزاری همایشها و
سمینارهای دوره ای و یا از طریق سایتهای اینترنتی به بحث و تبادل
نظر در مورد هایکو و تاریخچه و ابعاد هنری آن می پردازند .
هایکو هم اکنون در اقصی نقاط جهان به زبانی برای زندگی تبدیل شده
است به تعبیری می توان گفت هایکو شعر نیست زیبایی نیست بلکه خود
زندگی ست . تجربه ی شهودی هستی است که این مادر ِ همه ی هنرهای
اصیل است . هایکوی عمیق همیشه ساخته ی ذن است . اما ذن یعنی مشاهده
و تفکریعنی دیدن چیزها چنان که هستند و در تجربه های عمیق شهودی
تجلی میکنند نه لزوما آن ذن که یکی از فرقه های بودایی مهایانه است
. یاد آوری این نکته ضروری است که هایکو شعر کوتاه نیست . خیلی از
تک بیت ها یا مصرع های فارسی هست که کوتاه تر از هایکوی هفده هجایی
ژاپنی است.با این همه نمیتوان آن را هایکو نامید .
هایکو دارای دو منظره توامان . چیزی فراتر از فرم ادبی است . راه و
وسیله ای است برای دیدن و درک دنیای پیرامون . هر هایکو لحظه ای را
در خود تسخیر می کند . لحظه ای عادی که آوازش تا به دورها شنیدنی
ست . و وقتی که این لحظه ، یم دم انسان را به بودنش به باور می
رساند تا با خود بگوید : " خیلی آشناست ... این را من نیز دیده ام
، شنیده ام و ... "
سارا محمدی اردهالی(به نقل از کتابِ روباه سفیدی که عاشق موسیقی بود - نشر آهنگ دیگر - 1387)
رضا آشفته
با
بایاتی یکی از شاخص ترین و رایج ترین شعرهای فولکولر شناخته شده در اقوام ترک است که همپای پیدایش اقوام ترک به عنوان ماحصل بینش ها و برداشتها سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و دنیائی از حکمت و پند و اندرز را به ساده ترین زبان ممکن به نسل جوان ارزانی داشته است.همین کوتاهی و سادگی که در عین حال دنیائی از معانی و مفاهیم را در خود نهفته است ویژگیی منحصر به فرد از این قالب شعری جذاب ساخته است.در عین حال بایاتی قدیمی ترین شعر ریاج در بین اقوام ترک است که پیش از رایج شدن خط و الفبا ساری و جاری شده و قدمت آن به هفت تا هشت هزار سال می رسد.
مهندس میر علی سید سلامت که در عرصه اسطوره ها جستارهای ارجمندی کرده است معتقد است فشردگی مضامین و معنانی و غلیلن احساس و عاطفه و منطق از این قالب هفت هجائی معجونی ساخته است در در هر هجایش معارفی هزار ساله مستتر است.
نظریات دیگری نیز در مورد تکوین بایاتی ها ابراز شده منجمله از جنابان آیدین و عالم قاسم اوف که بایاتی را شعر رایج طوایف اوغوز می دانند که در کتاب دده قورقورد که نظایری از ان نقل شده است
1. بزرگترین زبان شناس متقدم ترک-محمود کاشغری- بایاتی را شعری می داند که معنائی اسمائی دارد و توسط یکی از طوایف اوغوز معروف شده است
2 ـ شاعر اویغور ترک عصر 15، عالم یوسف خاص حاجب بیگ بالاساغونلو اثر مشهورش « قوتادغوبیلیک » را با نام خدای بایاتی آغاز می کند و افتخار می کند که سخنش را با بایاتی آغاز می کند
3 ـاز هر جنبه به این قضیه نگاه کنیم متوجه می شویم که جز در حصول به ابواب معرفت که بی گمان ناشی از فیض رحمان است امکان تقریر این گوهر های روشن تر از آفتاب وجود ندارد
4 ـ ابوالقاضی خان خیوه لی نظرش اینست : معنای بایاتی همان غنی است
5 ـ بایات ثروتنمد و پرنعمت بودن است
6 ـ بایات همان تاملات شب زنده داری ارواح پرهیزگارست .
7 ـ بایات در موسیقی ترکی نام یک مقام است
8 ـ بایات یک معنای دیگرش کهنه و تازه نشدنی است
9 ـ آ. ن. سامویلوویچ بر این نظر است که بایاتی از همان اصطلاح بایات به عنوان غنی سرچشمه گرفته است.
10 ـ سلمان ممتاز متن شناس و پژوهشگر و ادبیات خلق سلمان اعتقاد دارد همین توافق کلی منابع و مراجع ترکی دال قطعیت وجود واقعیتی بنام بایاتی ست.بعضی مولفین بایات را پسر دوم گون خان –فرزند خان اوغوز – می دانند که از کلمات: بای یعنی بزرگ و غنی و آت (آد) پسوند اسم تشکیل یافته
بسیاری از شاعران بزرگ و بی مثال ترک چون ملامحمدفضولی و ملا پناه واقف وصمد وورغون در زمینه بایاتی طبع ازمائی هائی کرده اند. همانطور که تاریخ ادبیات نشان داده شعر زیبا و نغز پاسخ درخوری را می گیرد که در حافظه قومی باقی می ماند.
در ترکمانان عراق نیز بایاتی به اسم خوریاتی مصطلح است با این فرق که مصراع اول سه چهار هجائی است و مابقی مصراعها هفت هجائی می شود.چند نمونه خوریاتی :
1- آخ چالار 2- داغین داوار
باشتا گوزل آخچالار گزیری داغین داوار
یاری الدن گیده نین سیودانین ای خوشتو
حسرت چکه راخ چالار. المی داغیندا وار.
3- داغلار منه 4- غربت آجی
مسکن دی داغلار منه اکتیم غربت آغاجی
یار کونلوم نیشان قویدو ننه باجی دان اوزاق
سیندیردی داغلار منه . چکیلمز غربت آجی.
5- گله سن 6- ویراندی
سحر یئلی گل ؛ اسن باغ بایغوشلا ویراندی
کونلومده بیلسه نه وار باغوان بیر جان ایسه سه
هیچ دورمادان گله سن . یوز بولبول جان وئرندی .
بایاتی های ما پرست از حسرتها و آرمانها و آرزو ها و حکایت فضل و شرافت و تعریف خوبی ها و مذمت بدی ها و بی وفائی ها:
1- آیری لیب سان یانیمدان 2- حاجا گئدر حاجی لار
گوزیاش گلیر قانیمدان حقه یئتر حاجی لار
من بئله فیکر ائدیرم قارداش اولسه گوز یاشین
روح آیریلیب جانیمدان . آل قان ائدر باجی لار.
3-ایکی گوزلری آلا 4- سسیمی ساللام باشا
آناوا دردین قالا سسیم دوشر داغ - داشا
قیزیل گولون مثلینده هامیدان چوخ یانیقلی
نه تئز سولدون آی بالا . باجی آغلار قارداشا .
تنوع مضمون به این فراوانی در هیچ شعری به اندازه ی بایاتی دیده نمی شود:
یکی از سرگرمی های قدیم مجالس بایاتی خوانی و سرودن بایاتی فی البداهه بوده است که قاعده آن شروع مجلس با این بایاتی بود:
بایاتیلار باشلاندی
عشق اورک دن جوشلاندی
آناما خبر وئرین
منیم تویوم باشلاندی.
پایان این مجالس با این بایاتی بود::
بایاتی نین آخیری
شوشه ساخلار چاخیری
غم چکمه دلی کونلوم
یار سنین دیر آخیری.
دنیائی از معنا و فلسفه و اشراق به طور اعجاز آمیزی در این بایاتی ها مستتر است:
قوهوم اولدوم یادلارا
اوز ائلیمه اولدوم یاد
هر دیله عالیم اولدوم
اوز دیلیمده به ساواد.
معروفترین بایاتی ها در باره تبریز:
1- آی تبریز اوجا تبریز 2- گئجه گئچیر آی باتماز
دونیادان قوجا تبریز تبریز یاتماییب یاتماز
قوجاغیندا اوووننام بئله قهرمان شهر
قوللارین آچا تبریز . تانری بیرده یاراتماز .
3-اوجا دیر باشین تبریز
نئچه دیر یاشین تبریز ؟
سورمه دیر گوزلریمه
تورپاغین – داشین تبریز .
در خاتمه می خواهم از بین بایاتی هائی که در این سالیان خوانده ام و با آنها ممانوس بوده ام آنهائی را به نظرم از هر حیث بی نظیر هستند با شما به اشتراک بگذارم:
1-تبریزیم سینه سینه 2- عزیزیم کاساد اولماز
گون دوشدو سینه سینه مرد الی کاساد اولماز
ستار گولله سی دیسین یوز نامردین چوره یین
دوشمنین سینه سینه . دوغراسان کاساد اولماز .
3-زامانا ها زامانا 4- عاشیقین هاراییندان
اوخو قویدوم کامانا ائل یاتماز هاراییندان
ائششک لر آرپا یئییر گونده بیر کرپیچ دوشور
آت حسرتی سامانا . عومورون ساراییندان .
5- عزیزنم یوزده وار 6- قارانفیل آبی گرک
اللی ده وار یوز ده وار یار یارین بابی گرک
اوپمه لی دابان گوردوم ذره جه عشق اولانین
توپورمه لی اوز ده وار . دریا جا تابی گرک .
7- عزیزینم هارا وار 8- عزیزینم هارای لار
اوچ قانادلان ؛ هاراوار هر اولدوز لار هر آی لار
یار باغریمین باشینی باشیم جلاد الینده
گور یانمامیش هاراوار ؟ دیلیم سنی هارآیلار
فهرست کسانی که در زمینه تحقیق در باره بایاتی فعال بودند:
1- بایاتیلار / مرحوم استاد محمد علی فرزانه
2- استاد یحیی شیدا
3- مرحوم صمد بهرنگی / پاره پاره کیتابی نین سون بولومو /
4- مرحوم بهروز دهقانی
5- نصیر پایگذار / باللی بایاتیلار /6
6- -حسین فیض الهی وحید ( حسین اولدوز )
7- - محمد مهراب / اصیل بایاتیلار
8- محمد عبادی قاراخانلو ( آلیشیق ) / کوچورمه
9- / 9- مرحوم دکتر سلام الله جاوید / فولکلور صحیفه لری کیتابی
10- جمشید شیبانی / اوچ جلد بایاتی بولاغی عنوانی ایله
11- - تبریز بایاتی لاری /
12- - ناصر احمدی 13
- محمد علی نقابی
13- - رحمتلی یحیی آرین پور /
14- تاسف له بو کیتابین طالعندن خبر سیزیک /15- منصور خانلو
15- / بوگونکو بایاتیلار /16- حسین حسینچی قره آغاج
18 -- قاراداغدان بایاتیلار – یونس فلاحت و حمزه نامی
16- - بایاتیلار و آتا بابا سوزلری – پروین پاکروان
17- 19-میر علی سید سلامت
18- 20- بهروز دولت آبادی ( چای اوغلو ) بایاتی بایات اولماز
19- قول درزی 22- و ...
قایناقلار ؛ ایضاحلار :
1- اره نلر باغچه سینده ن جناسلی خوریاتلار / اسعد اربیل / اربیل 2010 – کولتور مطبعه سی ؛ اربیل
2- بایاتی ؛ اوسطوره باخیمیندان – میر علی سید سلامت ؛بیرینجی چاپ 1387 ؛ تبریز – نشر هاشمی سودمند
3- منیم ( رضا همراز) شخصی یادداشت لاریم
4- آذربایجان خلق ادبیاتیندان بایاتیلار – م . ع . فرزانه – تهران 1382 ؛ نشر اندیشه نو
5- بایاتی سوزونون کوکو و آنلامی / پرویز همت جو /آیلیق دانشجویی سحر درگی سی ؛ بیرینجی ایل ؛ آلتینجی سایی ؛ آذر 1389 – تبریز
6- بایات بویو ، « بایات » سؤزو ، بایاتیلار - / آیدین قاسیم اف / کوچورن : م – تورابی www.rezahamraz.com
این گرمی بازار رباعی موجب شده است که انبوهی از رباعی‌های ساختگی و کم‌ارزش نیز برای بازارگرمی به میدان بیایند. همراه با این عرضه‌ی انبوه کالای نامرغوب، نظریه‌ها و نقدهای سطحی و شتاب‌زده نیز تولید می‌شوند تا کاستی‌های رباعی‌های ساختگی را نه تنها توجیه کنند، بلکه به‌عنوان نقاط قوّت و هنروری شاعرانه به کرسی بنشانند.
دکتر اسماعیل امینی استاد ادبیات و شاعر و منتقد ادبی مطرح کشور قسمتی از کتاب «جلسه شعر» خود، که اشاره به وضعیت چندساله اخیر رباعی در کشور دارد را در صفحه اجتماعی‌اش منتشر کرده و نوشته است:
چند سالی است که قالب رباعی با اقبال شاعران مواجه شده؛ به
گونه‌ای که برخی شاعران مجموعه‌های مستقل رباعی منتشر میکنند و این برای دل‌دادگان
به قالب‌های موزون شعر فارسی خوشایند است.
امّا این گرمی بازار رباعی موجب شده است که انبوهی از رباعی‌های ساختگی و کم‌ارزش نیز برای بازارگرمی به میدان بیایند. همراه با این عرضه‌ی انبوه کالای نامرغوب، نظریه‌ها و نقدهای سطحی و شتاب‌زده نیز تولید می‌شوند تا کاستی‌های رباعی‌های ساختگی را نه تنها توجیه کنند، بلکه به‌عنوان نقاط قوّت و هنروری شاعرانه به کرسی بنشانند. در این نوشته مروری خواهیم داشت بر این تصورات نادرست و سطحی از ویژگی‌ها و کارآمدهای قالب دل‌انگیز و دیرسال رباعی.
1ـ می‌فرمایند که رباعی باید در مصراع پایانی، ضربه‌ای
غافلگیر کننده داشته باشد و تصوّر میکنند که این ضربه‌ی غافلگیر کننده می‌تواند
جایگزین تمام عناصر شعری باشد. غافل از این که غافلگیری در رباعی لزوماً به معنای
ایجاد حیرت یا خنده‌ی گذرا نیست و بسیاری از رباعی‌های برجسته‌ی بزرگان شعر فارسی
بدون غافلگیری در مصراع پایانی، تأثیرگذاری عمیقی بر مخاطبان دارند.
2ـ بر اساس همان تصوّر نادرست از غافلگیری در مصراع پایانی،
رباعی‌هایی می‌سازند که فقط یک مصراع سالم دارد و آن مصراع چهارم است؛ سه مصراع
دیگر با دشواری تمام و به واسطه‌ی قافیه‌های مصنوعی و تحمیلی فقط برای پُر کردن
قالب ساخته می‌شوند.
3ـ همان مصراع سالم پایانی نیز اغلب حرفی برای گفتن ندارد؛
بلکه فقط یکی از مضمون‌های مخاطب پسند را با وزن رباعی منطبق ساخته است؛ حرف‌هایی
درباره‌ی دوستی‌های خیابانی، بحث‌های سیاسی روز، شوخی‌ها و لطیفه‌های رایج و
التماس و ناز و قهر و تهدید در برابر علیامخدّره‌ای به نام «تو» که معشوق مشترک
تمام شعرهای ساختگی است.
4ـ این‌گونه مضامین، البتّه با اقبال مخاطبان مواجه می‌شود
و ممکن است رباعی‌هایی ازاین‌دست، ورد زبان‌ها شود، پیامک شود، در وبلاگ‌ها
منتشر شود و حتّی برنده‌ی جایزه شود، امّا شعر نخواهد شد.
5ـ برای علاقه‌مندان به انبوه‌سازی رباعی مخاطب پسند و
ساختگی، چند مصراع چهارم پیشنهاد می‌کنم.! سه مصراع دیگر را خودتان بسازید و از
اقبال عام به ساخته‌هایتان لذّت ببرید: «فردا سر این کوچه بیا منتظرم»، «این ترم به خاطر تو من افتادم»، «آن روز که در بوفه فلافل خوردیم»، «افسوس که روزنامه‌ها می‌ترسند»، «زندانی انفرادی چشم تو بود»، «یک
هفته گذشت و تو پیامک نزدی» و...
6ـ برای ساختن این شش مصراع، تنها شش دقیقه وقت لازم است و
برای پُر کردن بقیه‌ی قالب نیز اگرچند دقیقه وقت صرف کنید، می‌بینید که هرروز می‌توانید
ده‌ها و صدها رباعی بسازید و هرماه یک مجموعه منتشر کنید.
7ـ البتّه هر کس به هر شیوه‌ای که دوست دارد می‌تواند
بنویسد و بسراید و منتشر کند، امّا دریغ که در این بازار آشفته، حاصل ذوق و
خلّاقیت شاعرانی که به قالب رباعی جانی تازه بخشیده‌اند، در میان این‌همه رباعی
سطحی و جعلی، چنان که شایسته است، دیده نمی‌شود.
«جای آن است که خون موج زند در دل لعل
زین تغابن که خزف می‌شکند بازارش»
http://www.snn.ir/detail/News/339523/81